Ήταν η θεά της γέννησης και των πόνων του τοκετού. Βοηθούσε τις γυναίκες να γεννήσουν και ν' αντέχουν τους πόνους της γέννας. Η ονομασία Ειλείθυια, κατά τον Αδ. Ι. Αδαμαντίου φαίνεται να παράγεται εκ των αρχαίων ρημάτων "ειλέω" (=στενοχωρώ, πιέζω κλπ) και του "θύω" (=στενάζω με ορμή, τρελαίνομαι). Κατά την αρχαία παράδοση το όνομα αυτό οφείλεται σε ικετευτική κραυγή των επιτόκων: «Ελθέ!», «Ελθέ!» με την οποία και καλούσαν τη θεά σε βοήθεια.
Πριν και μετά την γέννα, οι γυναίκες της πρόσφεραν διάφορα αφιερώματα. Επειδή όμως πολλές γυναίκες πέθαιναν κατά τη διάρκεια του τοκετού, θεωρήθηκε και ως η θεά που προκαλεί θάνατο στις γυναίκες την ώρα του τοκετού. Τη λάτρευαν, επίσης, και ως θεά που φροντίζει τα νεογέννητα. Οι περί αυτής μύθοι ποικίλλουν, αν και πολλές φορές αντιφάσκουν.
Ο Όμηρος πρώτος την αναφέρει ως "έφορο" του τοκετού, και της απελευθέρωσης της εγκύου, προστάτης θεά των επιτόκων. Κόρη του Δία και της Ήρας και αδελφή της Ήβης, του Άρη και του Ηφαίστου. Υπηρετεί την Ήρα αλλά δεν διστάζει όμως ν' απελευθερώσει τη Λητώ, παρά τη ρητή απαγόρευση της μητέρας της Ήρας, για να γεννηθούν ο Απόλλωνας και η Άρτεμη, καθώς και την Αλκμήνη για να γεννηθεί ο Ηρακλής.
Προγενέστερα όμως αναφέρεται ο πληθυντικός "Ειλείθυιαι" ως θυγατέρες του Δία και της Ήρας οι οποίες και χαρακτηρίζονται "μογοστόκοι" (=επίφοροι πόνων). Σημειώνεται ότι οι ωδίνες τοκετού, στην εποχή του Ομήρου, συγκρίνονταν με αόρατα λεπτά βέλη που έριχναν οι "Ειλείθυιες" και που διαπερνούσαν το σώμα της τίκτουσας γυναίκας προκειμένου έτσι να εξευμενιστεί. Χαρακτηριστικός είναι και ο μύθος για τη Λητώ που επί 9 ημέρες ανέμενε, την κρατούμενη από την Ήρα, Ειλείθυια (Ομηρ. ύμνος προς Απόλλωνα 117-130).
Ο Ησίοδος την θεωρεί αρωγό θεά του τοκετού, ενώ ο Ωλήν (ένας γηραιός ιερός αοιδός της Ελευσίνας) την θεωρεί μητέρα του Έρωτα που οι μετ΄ αυτής σχέσεις είναι ευνόητοι. Ο ίδιος αυτός ποιητής την αποκαλεί "Εύλινον" (=καλώς κλώθουσα) και όπως παρατηρεί ο Παυσανίας (ΙΧ 27,2) μάλλον την συγχέει με την Μοίρα της ζωής θεωρώντας την όμως αρχαιότερη του Κρόνου δίνοντας έμφαση στην αρχή των πραγμάτων.
Στη Τεγέα η θεά ονομαζόταν "Αυγή εν γόνασι" γιατί ταυτιζόμενη με την Αυγή γονατιστή γέννησε τον Τήλεφο. Εν τούτοις στο Αίγιο (από αρχαία νομίσματα) η Ειλείθυια εικονίζεται όρθια με τον αριστερό βραχίονα υψωμένο και το χέρι ανοικτό ως σημείο έκπληξης, ενώ στο δεξί φέρει πυρσό, σύμβολο της ζωής. Κατά τη δωρική παράδοση η λατρεία της θεάς μεταδόθηκε από την Κρήτη σε όλη την αρχαία Ελλάδα.
Η θεά των τοκετών λατρευόταν πάρα πολύ στην Κρήτη ως σύμβολο της μητρότητας και της γονιμότητας. Τα ιερά της βρίσκονταν κυρίως σε σπήλαια γεγονός που φανερώνει την αρχέγονη λατρεία της θεότητας.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια που σχετίζονται με τον κύκλο της βλάστησης υποστηρίζεται ότι μεταφέρθηκαν από την Κρήτη στην Αττική, ενώ είναι εμφανέστατη η ετυμολογική συγγένεια του ονόματος της θεάς και των μυστηρίων που σχετίζονται με τον ερχομό ελεύθω - έλευσις - Ειλείθυια - Ελευσίνα, με τη γέννηση.
Η θεά είχε πολλά ιερά στην Κρήτη, ιδιαίτερα στις κεντρικές περιοχές, και η λατρεία της που ήταν διαδεδομένη όσο οπουδήποτε αλλού, διατηρήθηκε μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια και την παλαιοχριστιανική εποχή, από όσα μαρτυρούν τα ανασκαφικά ευρήματα στους τόπους - σπήλαια λατρείας. Στην Κρήτη τα πιο γνωστά λατρευτικά ιερά σπήλαια της θεάς ήταν στην Αμνισό, στην Ολούντα, στο Δικτυνναίο και στην Ίνατο, αλλά η κύρια έδρα της θεάς ήταν στην αρχαία Λατώ. Από ότι πάντως φαίνεται υπήρχε μεγάλη σχέση της λατρείας της θεάς Ειλείθυιας με την Λητώ και στην Κρήτη, πράγμα που φανερώνει τη μεγάλη διάδοση του μύθου της γέννησης του Απόλλωνα και της Άρτεμης. Το πιθανότερο πάντως είναι ότι η θεά κατάγεται από την κρητική - μινωική λατρεία. Δίπλα στο δύσκολο λιμάνι της Αμνισού, ούτε δέκα χιλιόμετρα από το σημερινό Ηράκλειο, υπάρχει το σπήλαιο της Ειλειθυίας. Το γεγονός ότι προσδιορίζει το λιμάνι με βάση το σπήλαιο καταδεικνύει και τη σπουδαίοτητα που κατείχε στον αρχαίο κόσμο. Η σπηλιά χρησιμοποιούταν ως τόπος λατρείας αλλά και ίασης απο τους Μινωίτες για χιλιάδες χρόνια.
Η είσοδός του είναι μικρή και «κρυμμένη» στη σκιά μιας μεγάλης αγριοσυκιάς. Λίγα μέτρα παρακάτω ο λείος βράχος, ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της αρχαίας λατρείας. Στο κέντρο του σπηλαίου βρίσκεται ένας βαίτυλος, ένας λατρευτικός λίθος που θεωρείται ότι εμπεριέχει τη θεότητα. Στον βαίτυλο βρέθηκαν άφθονα κατάλοιπα προσφορών και βρίσκεται μέσα σε ένα ορθογώνιο βωμό. Ο βωμός περικλείει δύο κυλινδρικούς σταλαγμίτες με ανθρώπινες μορφές (μητέρα και παιδί), οι οποίοι πιστεύεται ότι ήταν αντικείμενο λατρείας. Η λαογραφία αναφέρει πως μέχρι και πρόσφατα αρκετές γυναίκες έτριβαν τη κοιλιά τους για να έχουν μία υγιή εγκυμοσύνη. Ακόμη μέχρι και σήμερα, έξω από το σπήλαιο μπορεί να βρει κανείς κομμένα μαραμένα λουλούδια. Τα αφήνουν οι επισκέπτες της σπηλιάς σαν ένδειξη τιμής στην αρχαία θεά του σπηλαίου.
Στην ίδια θεότητα είναι πιθανόν να απέδιδαν ακόμα φυτικές και οργιαστικές ιδιότητες, καθώς και χθόνια και υποχθόνια χαρακτηριστικά, όπως συνάγεται από αρχαιολογικά ευρήματα του σπηλαίου: ανάγλυφες πλάκες με ανάγλυφες ιθυφαλλικές μορφές, πήλινα ομοιώματα αγκαλιασμένων ζευγαριών και άλλα. Από τις ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν εντός του σπηλαίου της Ινατίας Ειλειθυίας, αποκαλύφθηκε σημαντικός αριθμός αξιόλογων ευρημάτων, όπως χρυσά και αργυρά αντικείμενα, πήλινα ειδώλια (Νιοβίδες) και πλακίδια, πήλινα αγγεία, νομίσματα, χρηστικά και λατρευτικά σκεύη, κοσμήματα, και άλλα αφιερώματα. Σήμερα, μέρος του αρχαιολογικού αυτού θησαυρού, εκτίθεται στις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου.
Οι Ρωμαίοι παρέλαβαν τη θεότητα αυτή από τους Έλληνες και άλλοτε μεν την αποκαλούσαν "Λυκινία" άλλοτε δε, διατηρούσαν το ελληνικό της όνομα.
Ωστόσο στις μέρες μας την θέση της έχει πάρει κάποιος "άγιος" μιας άλλης μυθολογίας ως ο ελευθερωτής των εγκύων, ο "άγιος" Ελευθέριος. Ένας άντρας που προστατεύει τις ...εγκύους. Πόσο οξύμωρο! Αν ψάξουμε κάτω από την ιστορία θα βρεθούμε πάλι σε σπασμένους ναούς και την βίαιη αντικατάσταση της θεάς από έναν άντρα.
Η θεά Ειλείθυια λατρεύτηκε, τιμήθηκε και αφέθηκε σε έναν βαθύ ύπνο. Πέρασε στον μύθο. Αν ξεχάστηκε είναι κάτι που δεν λέγεται με σιγουριά. Τα λουλούδια που αφήνονται μέχρι και σήμερα στα σπήλαια της δείχνουν πως μέσα στις μνήμες και στους μύθους σαφώς και παραμένει ζωντανή. Περιμένοντας ίσως κάποιους μυσταγωγούς που, υπό των ήχων της έντονης και οργιαστικής μουσικής, θα την ξυπνήσουν από τον βαθύ ύπνο της λησμοσύνης.
ΟΡΦΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΠΡΟΘΥΡΑΙΑΣ (ΘΥΜΙΑΜΑ ΣΤΥΡΑΚΑ )
 |
| Ο βαίτυλος που του αποδίδονται θεραπευτικές ιδιότητες |
Στην ίδια θεότητα είναι πιθανόν να απέδιδαν ακόμα φυτικές και οργιαστικές ιδιότητες, καθώς και χθόνια και υποχθόνια χαρακτηριστικά, όπως συνάγεται από αρχαιολογικά ευρήματα του σπηλαίου: ανάγλυφες πλάκες με ανάγλυφες ιθυφαλλικές μορφές, πήλινα ομοιώματα αγκαλιασμένων ζευγαριών και άλλα. Από τις ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν εντός του σπηλαίου της Ινατίας Ειλειθυίας, αποκαλύφθηκε σημαντικός αριθμός αξιόλογων ευρημάτων, όπως χρυσά και αργυρά αντικείμενα, πήλινα ειδώλια (Νιοβίδες) και πλακίδια, πήλινα αγγεία, νομίσματα, χρηστικά και λατρευτικά σκεύη, κοσμήματα, και άλλα αφιερώματα. Σήμερα, μέρος του αρχαιολογικού αυτού θησαυρού, εκτίθεται στις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου.
Οι Ρωμαίοι παρέλαβαν τη θεότητα αυτή από τους Έλληνες και άλλοτε μεν την αποκαλούσαν "Λυκινία" άλλοτε δε, διατηρούσαν το ελληνικό της όνομα.
Ωστόσο στις μέρες μας την θέση της έχει πάρει κάποιος "άγιος" μιας άλλης μυθολογίας ως ο ελευθερωτής των εγκύων, ο "άγιος" Ελευθέριος. Ένας άντρας που προστατεύει τις ...εγκύους. Πόσο οξύμωρο! Αν ψάξουμε κάτω από την ιστορία θα βρεθούμε πάλι σε σπασμένους ναούς και την βίαιη αντικατάσταση της θεάς από έναν άντρα.
Η θεά Ειλείθυια λατρεύτηκε, τιμήθηκε και αφέθηκε σε έναν βαθύ ύπνο. Πέρασε στον μύθο. Αν ξεχάστηκε είναι κάτι που δεν λέγεται με σιγουριά. Τα λουλούδια που αφήνονται μέχρι και σήμερα στα σπήλαια της δείχνουν πως μέσα στις μνήμες και στους μύθους σαφώς και παραμένει ζωντανή. Περιμένοντας ίσως κάποιους μυσταγωγούς που, υπό των ήχων της έντονης και οργιαστικής μουσικής, θα την ξυπνήσουν από τον βαθύ ύπνο της λησμοσύνης.
Κλῦθί μοι, ὦ πολύσεμνε θεά, πολυώνυμε δαῖμον,
ὠδίνων ἐπαρωγέ, λεχῶν ἡδεῖα πρόσοψι,
θηλειῶν σώτειρα μόνη, φιλόπαις, ἀγανόφρον,
ὠκυλόχει', ἐπαρωγ' ἀνίαις θνητῶν, Προθυραία,
κλειδοῦχ', εὐάντητε, φιλοτρόφε, πᾶσι προσηνής,
ἣ κατέχεις οἴκους πάντων θαλίαις τε γέγηθας,
λυσίζων', ἀφανής, ἔργοισι δὲ φαίνῃ ἅπασιν,
συμπάσχεις ὠδῖσι καὶ εὐτοκίῃσι γέγηθας,
Εἰλείθυια, λύουσα πόνους δειναῖς ἐν ἀνάγκαις
μούνην γὰρ σὲ καλοῦσι λεχοὶ ψυχῆς ἀνάπαυμα,
ἐν γὰρ σοὶ τοκετῶν λυσιπήμονές εἰσιν ἀνῖαι,
Ἄρτεμις Εἰλείθυια, καὶ εὐσέμνη, Προθυραία.
κλῦθι, μάκαιρα, δίδου δὲ γονὰς ἐπαρωγὸς ἐοῦσα
καὶ σῴζ', ὥσπερ ἔφυς αἰεὶ σώτειρα προπάντων.
Άκου με πολυονόματη, πανσεβάσμια θέαινα,
που στις ωδίνες βοηθάς κα προσβλέπεις με συμπάθεια
στις λεχώνες. Συ ο σωτήρας είσαι θηλυκών, που μόνον
εσύ πονάς για τα παιδιά και με στοργή τα βλέπεις,
και τη γέννα επιταχύνεις και στις λύπες των ανθρώπων
σπεύδεις βοηθός σαν να είσαι των θυρών προστάτρια.
Εσύ είσαι φύλακας και καταδεκτική και αγαπάς πολλούς να τρέφεις
και σε όλους είσαι προσηνής. Συ τα σπίτια προστατεύεις
όλων και στα συμπόσια χαίρεσαι. Και λύνεις τις ζώνες
και είσαι αφανής, μα φαίνεσαι στα έργα όλων· συμπάσχεις
στα κοιλοπονήματα και χαίρεσαι άμα η γέννα
είναι εύκολη και γρήγορη. Είσαι η Ειλείθυια και σε φοβερές ανάγκες
λύνεις τους πόνους, γιατί μόνον εσένα καλούν οι λεχώνες
για ανακούφιση της ψυχής τους. Γιατί εσύ κάνεις τις γυναίκες
να λησμονούν του τοκετού τους πόνους. Ώ Άρτεμη Ειλείθυια
και σεβάσμια Προθυραία, άκουσέ με,
μακαρία, και χάριζε απογόνους και να είσαι
βοηθός· και να διασώζεις, καθώς εκ φύσεως εγεννήθης
και είσαι πάντοτε ή σωτηρία όλων.
(απόδοση, με μικρές προσαρμογές, Π.Δ. Νικολαΐδη-Ασιλάνη)
*Έρευνα-συλλογή πληροφοριών Γιώβη Βασιλική
ὠδίνων ἐπαρωγέ, λεχῶν ἡδεῖα πρόσοψι,
θηλειῶν σώτειρα μόνη, φιλόπαις, ἀγανόφρον,
ὠκυλόχει', ἐπαρωγ' ἀνίαις θνητῶν, Προθυραία,
κλειδοῦχ', εὐάντητε, φιλοτρόφε, πᾶσι προσηνής,
ἣ κατέχεις οἴκους πάντων θαλίαις τε γέγηθας,
λυσίζων', ἀφανής, ἔργοισι δὲ φαίνῃ ἅπασιν,
συμπάσχεις ὠδῖσι καὶ εὐτοκίῃσι γέγηθας,
Εἰλείθυια, λύουσα πόνους δειναῖς ἐν ἀνάγκαις
μούνην γὰρ σὲ καλοῦσι λεχοὶ ψυχῆς ἀνάπαυμα,
ἐν γὰρ σοὶ τοκετῶν λυσιπήμονές εἰσιν ἀνῖαι,
Ἄρτεμις Εἰλείθυια, καὶ εὐσέμνη, Προθυραία.
κλῦθι, μάκαιρα, δίδου δὲ γονὰς ἐπαρωγὸς ἐοῦσα
καὶ σῴζ', ὥσπερ ἔφυς αἰεὶ σώτειρα προπάντων.
Άκου με πολυονόματη, πανσεβάσμια θέαινα,
που στις ωδίνες βοηθάς κα προσβλέπεις με συμπάθεια
στις λεχώνες. Συ ο σωτήρας είσαι θηλυκών, που μόνον
εσύ πονάς για τα παιδιά και με στοργή τα βλέπεις,
και τη γέννα επιταχύνεις και στις λύπες των ανθρώπων
σπεύδεις βοηθός σαν να είσαι των θυρών προστάτρια.
Εσύ είσαι φύλακας και καταδεκτική και αγαπάς πολλούς να τρέφεις
και σε όλους είσαι προσηνής. Συ τα σπίτια προστατεύεις
όλων και στα συμπόσια χαίρεσαι. Και λύνεις τις ζώνες
και είσαι αφανής, μα φαίνεσαι στα έργα όλων· συμπάσχεις
στα κοιλοπονήματα και χαίρεσαι άμα η γέννα
είναι εύκολη και γρήγορη. Είσαι η Ειλείθυια και σε φοβερές ανάγκες
λύνεις τους πόνους, γιατί μόνον εσένα καλούν οι λεχώνες
για ανακούφιση της ψυχής τους. Γιατί εσύ κάνεις τις γυναίκες
να λησμονούν του τοκετού τους πόνους. Ώ Άρτεμη Ειλείθυια
και σεβάσμια Προθυραία, άκουσέ με,
μακαρία, και χάριζε απογόνους και να είσαι
βοηθός· και να διασώζεις, καθώς εκ φύσεως εγεννήθης
και είσαι πάντοτε ή σωτηρία όλων.
(απόδοση, με μικρές προσαρμογές, Π.Δ. Νικολαΐδη-Ασιλάνη)
 |
| Η γέννηση της θεάς Αθηνάς από το κεφάλι του Δία, δεξιά πιθανώς η Ειλείθυια. |
*Έρευνα-συλλογή πληροφοριών Γιώβη Βασιλική
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου