Υπήρχαν πολιτικά κόμματα στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία;

Υπήρχαν στην Αθήνα των κλασικών χρόνων ομάδες ψηφοφόρων που ακολουθούσαν πιστά έναν ή περισσότερους πολιτικούς αρχηγούς; Με άλλα λόγια, είχε η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία κόμματα; Επηρεασμένοι τόσο από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα όσο και από την πολιτική πραγματικότητα των ημερών τους, οι ιστορικοί του 19ου αλλά και του μεγαλύτερου μέρους του 20ού αιώνα υπέθεταν πως το πολιτικό σύστημα στην αρχαία Αθήνα ήταν οργανωμένο με τρόπο παρόμοιο με το σημερινό. Παρά το ενδιαφέρον που παρουσιάζει, το θέμα δεν αποτέλεσε αντικείμενο εξειδικευμένης μελέτης παρά μόνον πρόσφατα, στο πλαίσιο του ευρύτερου διαλόγου για τη δημοκρατία...

Ας θυμηθούμε τα βασικά. Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία ήταν άμεση, όχι αντιπροσωπευτική όπως οι σύγχρονές μας. Κάθε πολίτης είχε τη δυνατότητα να εισηγηθεί στο Δήμο πολιτικές προτάσεις, αλλά και να ψηφίσει υπέρ ή κατά των προτάσεων που συζητούνταν. Στην πράξη ήταν λίγοι εκείνοι που ασκούσαν το δικαίωμα της δημόσιας παρέμβασης στην Εκκλησία του Δήμου, ωστόσο όλοι ψήφιζαν -και οι αποφάσεις λαμβάνονταν με την πλειοψηφία των παρισταμένων. Κάθε πολίτης διαμόρφωνε τη γνώμη του είτε με βάση τα συμφέροντά του, είτε παρακολουθώντας τις αντιπαραθέσεις των ρητόρων στην Εκκλησία.
Εύλογα υποθέτει κανείς πως οι πολιτικοί της εποχής έκαναν τις απαραίτητες «ζυμώσεις» και προετοίμαζαν το έδαφος για να μπορέσουν οι προτάσεις τους να αποκτήσουν την απαραίτητη στήριξη. Όμως τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας δεν παραπέμπουν με ασφάλεια σε ομαδικές προτάσεις ή, έστω, σε προτάσεις που εκπροσωπούσαν ρητά συγκεκριμένες ομάδες. Η απουσία οργανωμένης ομαδικής υποστήριξης ενός πολιτικού και κοινωνικού ζητήματος είναι μια βασική διαφορά ανάμεσα στην πολιτική οργάνωση της αρχαίας δημοκρατίας και στη σημερινή. Στην αρχαία Αθήνα, αυτού του είδους η ομαδικότητα λείπει από τις πολιτικές παρεμβάσεις σε καιρό ειρήνης, ενώ είναι γνωστή από τις προσπάθειες ανατροπής της δημοκρατίας το 411 π.Χ. και το 404 π.Χ.

Ο λαός δεν ψήφιζε ακολουθώντας άκριτα μια πολιτική «γραμμή». Και η σχέση του πολιτικού με το κοινό δεν εξαρτιόταν από ένα συγκεκριμένο «μπλοκ» υποστηρικτών, αλλά έπρεπε να κερδηθεί κάθε φορά εξ αρχής.

Με βάση τα σημερινά δεδομένα, η ύπαρξη κομμάτων στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία προϋποθέτει:

- την ύπαρξη διακριτών ανταγωνιστικών πολιτικών ομάδων, κάθε μία από τις οποίες είχε συγκεκριμένους αρχηγούς και αρκετούς ακολούθους
- κάποια σταθερότητα αυτών των ομάδων σε βάθος χρόνου ως προς τα «πιστεύω» τους
- αφοσίωση των υποστηρικτών στους ηγέτες τους
- ανταγωνισμό ανάμεσα στις πολιτικές ομάδες, προκειμένου να καταφέρουν να επιβάλλουν την άποψή τους.

Αν αυτά είναι τα κριτήρια που στοιχειοθετούν την ύπαρξη κομμάτων, θα συμφωνήσουμε πως στην αρχαία Αθήνα δεν υπήρχαν κόμματα σαν τα σημερινά. Στις μέρες μας, θα μπορούσαμε να ορίσουμε το κόμμα ως μια ομάδα πολιτών με διακριτό τίτλο η οποία συμμετέχει σε εκλογές και, μέσω των εκλογών, επιδιώκει να προωθήσει τα στελέχη της σε δημόσια αξιώματα. Η εξάρτηση των σύγχρονων κομμάτων από τις εκλογές και η σύνδεσή τους με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία φανερώνουν με τον πιο απλό τρόπο πως το γνώριμο σε εμάς πολιτικό μοντέλο δεν είχε θέση στην αρχαία Αθήνα, όπου δεν υπήρχαν καν εκλογές όπως τις ξέρουμε. Σήμερα οι αποφάσεις λαμβάνονται από πολιτικούς που ανήκουν σε κόμματα και εκλέγονται για να εκπροσωπήσουν μια μερίδα του εκλογικού σώματος, ενώ στην αρχαία Αθήνα οι αποφάσεις λαμβάνονταν απευθείας από τον λαό.

Αυτές οι διαφορές δεν σημαίνουν πως στην αρχαία Αθήνα δεν υπήρχε απολύτως καμία πολιτική οργάνωση. Υπήρχαν μικρές πολιτικές ομάδες που συνδέονταν με πολιτικούς αρχηγούς και έπαιρναν το όνομά τους, όπως για παράδειγμα «οι αμφί τον Πείσανδρον» ή «οι περί τον Επικράτη και Κέφαλον». Πιθανώς αυτές οι ομάδες λειτουργούσαν σαν τα σημερινά πολιτικά "think tanks", ήταν δηλαδή αφιερωμένες στην παραγωγή και ανταλλαγή πολιτικών απόψεων, αλλά όχι δομημένα κόμματα. Δίπλα τους υπήρχαν μεγαλύτερες ομάδες Αθηναίων ψηφοφόρων που ακολουθούσαν τακτικά συγκεκριμένους πολιτικούς ηγέτες. Ο Πλούταρχος αναφέρει πώς ο Θουκυδίδης του Μελησία, πολιτικός αντίπαλος του Περικλή, εντόπισε στην Εκκλησία του Δήμου τους αριστοκρατικούς που ήταν διασκορπισμένοι μέσα στο πλήθος και προσπάθησε να ενώσει τις δυνάμεις τους, ώστε να αποκτήσουν μεγαλύτερη ισχύ και να κλίνει η ζυγαριά των αποφάσεων με το μέρος τους (Περικλής, 11.2). Ο ίδιος περιγράφει αλλού πώς οι κύκλοι του Νικία και του Αλκιβιάδη συναντήθηκαν μυστικά, πήραν κοινές αποφάσεις και ένωσαν τις δυνάμεις τους για να επιτύχουν τον οστρακισμό του Υπέρβολου (Πλούταρχος, Βίος Νικίου, 11.5).
Αυτές οι αναφορές σε οργανωμένες ομάδες που μοιάζουν με κόμματα αποτελούν μαρτυρίες που καταγράφηκαν περίπου πέντε αιώνες μετά τα γεγονότα που περιγράφουν. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει μια ως τώρα αναξιοποίητη μαρτυρία του Δημοσθένη, προερχόμενη από λόγους που εκφώνησε στην Εκκλησία του Δήμου στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Ο Δημοσθένης ασκεί κριτική στους συμπολίτες του για την πολιτική συμπεριφορά τους και λέει, μεταξύ άλλων: «... τρωγόμαστε μεταξύ μας και διχογνωμούμε, γιατί οι μεν πιστεύουν αυτά, οι δε τα άλλα, κι έτσι οι κοινές υποθέσεις οδηγούνται σε αδιέξοδο». Και συνεχίζει: «Γιατί στο παρελθόν, Αθηναίοι, εισφέρατε φόρους κατά ομάδες, ενώ τώρα πολιτεύεστε σε ομάδες. Σε κάθε ομάδα αρχηγός είναι ένας ρήτορας που έχει υπό τις διαταγές του έναν στρατηγό και τριακόσιους κράχτες. Οι υπόλοιποι είστε μοιρασμένοι, άλλοι με τούτους άλλοι με εκείνους». (Δημ. 13.20 και 2.29).

Οι πολιτικές ομάδες στις οποίες αναφέρεται ο Δημοσθένης προσεγγίζουν περισσότερο τη σύγχρονή μας ιδέα για τα κόμματα: λίγοι αρχηγοί και πολλοί υποστηρικτές, από τους οποίους κάποιοι παρίστανται στην Εκκλησία, όπου εκφράζεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των πολιτικών αντιπάλων. Φαίνεται λοιπόν πως στην αθηναϊκή δημοκρατία υπήρχαν ορισμένες ομαδοποιήσεις των πολιτών, αλλά έλειπαν η οργάνωση και η πειθαρχία που χαρακτηρίζουν τα σημερινά κόμματα. Οι μόνες σαφείς κοινωνικοπολιτικές διαφοροποιήσεις αφορούσαν την τομή μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών και έβρισκαν την εκπροσώπησή τους είτε στη δημόσια αντιπαράθεση ενώπιον του λαού, είτε στις υπόγειες ομαδοποιήσεις - δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το ότι αυτή η αντιπαράθεση κατέληξε στην κατάλυση της δημοκρατίας και την επαναφορά της.
Ωστόσο, ο λαός δεν ψήφιζε ακολουθώντας άκριτα μια πολιτική «γραμμή». Και η σχέση του πολιτικού με το κοινό δεν εξαρτιόταν από ένα συγκεκριμένο «μπλοκ» υποστηρικτών, αλλά έπρεπε να κερδηθεί κάθε φορά εξ αρχής, με βασικά όπλα το πολιτικό αισθητήριο, τη ρητορική δεινότητα, αλλά και τη φήμη που είχε ως γνήσιος υπερασπιστής των συμφερόντων του λαού. Το ίδιο το σύστημα φρόντιζε με ένα σωρό τρόπους να αποκλείσει τις δυνατότητες ομαδοποίησης.

Η λειτουργία της Εκκλησίας, η επιλογή αξιωματούχων με κλήρο, τα λαϊκά δικαστήρια και η εναλλαγή των μελών στη Βουλή περιόριζαν σημαντικά τις όποιες δυνατότητες. Ναι, υπήρχαν πολιτικές ομάδες, μεγαλύτερες ή μικρότερες, συνεκτικές ή χαλαρότερες στη δομή τους. Αλλά το ίδιο το πολιτικό σύστημα τις αποδυνάμωνε αισθητά, ενισχύοντας την ατομική δυνατότητα και ισχύ.

Ενδεικτική βιβλιογραφία
V.I. Anastasiadis, "Political "Parties" in the Athenian Democracy: A Modernizing Topos", Arethusa τ. 32 (1999), 313-335.
W. Robert Connor, The New Politicians of 5th-century Athens (Πρίνστον 1971)
M. H. Hansen, The Athenian Assembly in the Age of Demosthenes (Οξφόρδη 1987)
M. H. Hansen, The Athenian Democracy in the Age of Demosthenes (Λονδίνο 1999)
M. H. Hansen, "Political Parties in Democratic Athens", Greek, Roman and Byzantine Studies τ. 54 (2014) 379-403
Μ. Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία (Ηράκλειο 1999)

πηγή: Αγγελική Κοσμοπούλου