Ηριγόνη η Αλήτις και το έθιμο της αιώρας

   Η Ηριγόνη ή Εριγόνη σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν κόρη του Ικαρίου ή Ικαρίωνα, τον οποίο επισκέφτηκε ο Διόνυσος. Ήταν μία από τις αρχαιότερες θρυλικές μορφές που συνδέονται με την Αττική. Προς ανάμνησή της είχε θεσπιστεί η αρχαία Αθηναϊκή εορτή της Αιώρας....
Όταν ο Διόνυσος έφθασε ξένος στην Αττική, για να διδάξει στους ανθρώπους την καλλιέργεια της αμπέλου και την παρασκευή του οίνου, ο φτωχός χωρικός Iκάριος τον φιλοξένησε κάποιο βράδυ χωρίς να γνωρίζει ότι φιλοξενεί τον θεό. Ο Απολλόδωρος προσδιορίζει ότι αυτό έγινε στα χρόνια που βασίλευε ο Πανδίονας στην Αθήνα.   
Ο Διόνυσος ευχαριστήθηκε από τις περιποιήσεις του και σε ανταπόδοση της φιλοξενίας που του προσφέρθηκε του δίδαξε την αμπελουργία και την οινοποιία. Λέγεται επίσης ότι  ο θεός  Διόνυσος ερωτεύτηκε την Ηριγόνη και μαζί απέκτησαν ένα γιο, τον Στάφυλο. Μολονότι ο Οινεύς είναι ο πρώτος θνητός που ο Διόνυσος του χάρισε το κλήμα, ο Ικάριος τον πρόλαβε στην παρασκευή του οίνου.  
O Iκάριος λοιπόν γεμάτος ενθουσιασμό από το δώρο του θεού ταξίδευε σε όλη την Αττική και δίδασκε στους ανθρώπους όσα είχε μάθει σχετικά με την καινούρια καλλιέργεια. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο Ικάριος ακολουθώντας τις οδηγίες, καλλιέργησε την άμπελο, γεύθηκε τον καρπό και τον χυμό του καρπού της, και ευφράνθηκε τόσο, ώστε ο ίδιος επεθύμησε να διαδώσει το νέο αγαθό.  

Ο Ικάριος υποδέχεται τον Διόνυσο

Επιπλέον, ο Διόνυσος χάρισε στον Ικάριο και ένα ασκί κρασί με την εντολή να το κεράσει στους γείτονές του ή σε βοσκούς. Αυτός θέλησε να μοιραστεί την καινούρια γνώση με άλλους ανθρώπους. Γέμισε λοιπόν ασκούς με κρασί και επισκεπτόμενος τα χωριά και τις εξοχές της Αττικής πάνω σε άρμα, ακολουθούμενος από τη σκυλίτσα του, Μοίρα ή Μαίρα, κερνούσε τους γεωργούς και τους βοσκούς στο δάσος του Μαραθώνα, κάτω από το όρος Πεντελικό, οι οποίοι δοκίμασαν το ποτό και, καθώς τους προκάλεσε μεγάλη ευχαρίστηση, εξακολουθούσαν να πίνουν, και μάλιστα ανέρωτο κρασί, ἂκρατον οἶνον-σε αντίθεση με την πάγια τακτική των Ελλήνων, που την συναντάμε στη συνέχεια, να πίνουν τον οίνο νερωμένο-και σε μεγάλες ποσότητες.   
Αλλά όταν οι βοσκοί ή οι γείτονες ήπιαν κρασί για πρώτη φορά στη ζωή τους, ζαλίστηκαν και νόμισαν ότι η ζάλη οφειλόταν στο ότι ο Ικάριος τους είχε δηλητηριάσει, νόμισαν ότι τους φαρμάκωσε και πάνω στην παραζάλη του μεθυσιού τον σκότωσαν με τα ραβδιά τους και έκρυψαν το πτώμα του. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές οι βοσκοί άφησαν το πτώμα του Ικάριου άταφο, ή και το πέταξαν σε ένα βαθύ πηγάδι, κατά μία άλλη εκδοχή τον κατακρεούργησαν ή ότι τον έθαψαν κάτω από ένα πεύκο.
Η Ηριγόνη περιπλανιόταν (αλήτις)  ψάχνωντας απεγνωσμένη τον πατέρα της, αλλά δυστυχώς δεν μπορούσε να βρει τα ίχνη του επί πολύ καιρό.  "Ἀλῆτις· τινὲς τὴν Ἠριγόνην λέγουσι τὴν Ἰκαρίου θυγατέρα, ὅτι πανταχοῦ ζητοῦσα τὸν πατέρα ἠλᾶτο·" (Μέγα Ετυμολογικό)
Τελικά η σκυλίτσα του Ικαρίου, η Μαίρα, ειδοποίησε την Ηριγόνη με τα γαβγίσματα της και τραβώντας της το φόρεμα, την οδήγησε στο άταφο πτώμα του πατέρα της. Η Ηριγόνη θρήνησε τον πατέρα της και αφού του πρόσφερε τις τελευταίες τιμές και μη αντέχοντας τον πόνο της αυτοκτόνησε, κρεμάστηκε στο δέντρο, το πεύκο στη ρίζα του οποίου βρισκόταν το σώμα του Ικάριου. Πεθαίνοντας καταράστηκε τις νεαρές κόρες των Αθηναίων να έχουν την ίδια μοίρα.

   Κατά μία άλλη παραλλαγή του μύθου, ο θεός Διόνυσος  ήταν αυτός που θυμωμένος από αυτό το έγκλημα, καταράστηκε την πόλη των Αθηνών να έχουν όλες οι κοπέλες το ίδιο τέλος με την Ηριγόνη. Ο ατιμώρητος θάνατος του Ικάριου και της Ηριγόνης προκάλεσε την οργή του θεού και και τους έστειλε μια συμφορά: οι νεαρές κοπέλες της Αθήνας, καταλήφθηκαν από μανία και απαγχονίζονταν. Πολλές παρθένες-κόρες των Αθηνών αυτοκτόνησαν με τον ίδιο τρόπο, χωρίς καμιά φανερή αιτία, παραφρονήσασαι η μία κατόπιν της άλλης, "έν σειρά" εξ’ου και η ονομασία σειρά του παιχνιδιού. 
Μετά την ομαδική αυτοκτονία των παιδιών τους, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, οι Αθηναίοι αποτάθηκαν στο μαντείο των Δελφών για το τι πρέπει να κάνουν και εκείνο τους χρησμοδότησε ότι έπρεπε να βρεθούν οι δολοφόνοι και να τιμωρηθούν και να θεσπίσουν εορτή προς τιμή του Ικάριου και της Ηριγόνης, ώστε να εξιλεωθούν και να αποτρέψουν τη θανατηφόρα οργή του Διόνυσου.  
Τότε οι Αθηναίοι εντόπισαν και τιμώρησαν εκείνους που είχαν δολοφονήσει τον Ικάριο, ενώ καθιέρωσαν και μία εορτή κατά την οποία κρεμούσαν χωρίς να απαγχονίζουν κόρες πάνω σε δέντρα. Αργότερα, αντικατέστησαν τις κόρες με εικόνες. Στη διάρκεια της δεύτερης ημέρας των Χοών ή των Xύτρων, στην γιορτή των Ανθεστηρίων, που λάβαινε χώρα στις αρχές της Άνοιξης και διαρκούσε τρεις μέρες. Τότε λοιπόν τιμούνταν η Ηριγόνη και ο Ικάριος, στην γιορτή της Αιώρας, που ονομαζόταν και Εύδειπνος από τα πλούσια δείπνα που παρατιθόταν στη διάρκεια της. Επίσης, οι παρθένες των Αθηνών κρεμούσαν στα κλαδιά των δέντρων μικρές κούκλες, από κερί ή από άργιλο, τις γνωστές πλαγγόνες, οι οποίες παρίσταναν τα κορίτσια που είχαν απαγχονιστεί. 

Όπως σημειώνει ο Σπεράντσας, στη διάρκεια της γιορτής: "ετελούντο θυσίαι και δείπνα, εξ’ου και Εύδειπνος προσωνομάσθη, και καθ’ ην αι αττικαί παρθένοι ανεκινούντο είς αιώρας, προσάδουσαι ωδών της αλύτιν καλουμένων, ίσως ως εκ των περιπλανήσεων της Ηριγόνης, Αλήτις ονομάζετο και αυτή η εορτή, αγομένη κατ’έτος το θέρος, καθ’η των εποχών ήρχιζαν χρωματιζόμενοι και σταφυλά. Είς δε τα δείπνα παρεκάθωντο ιδίως πένητες, πρός σκοπόν να καθαγιασθεί η ευφορία του έτους".
  Τα κορίτσια λοιπόν κρεμούσαν αιώρες και καθώς κουνιόταν τραγουδούσαν το τραγούδι ''Aλήτις'' τραγούδι λυπητερό, που εξιστορούσε τα βάσανα της Ηριγόνης κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεων της. Άλη λέγεται η περιπλάνηση, χωρίς εστία, χωρίς ελπίδα, χωρίς φόβο, ζητώντας την αλήθεια. Ακόμα άλη ονομάζεται η περιπλάνηση του πνεύματος, η θεία περιφορά του πνεύματος, η αλή-θεια, την οποία ο Πλάτων στον Κρατύλο ετυμολογεί απ' αυτή τη θεία περιφορά του νου, τη Θεία άλη. 
Σύμφωνα με μαρτυρία του Πολυδεύκη τα λόγια του τραγουδιού είχαν γραφτεί από τον ποιητή Θεόδωρο τον Κολοφώνιο:
 <ἦν δὲ καὶ ἐπὶ ταῖς αἰώραις τις ἐπ' Ἠριγόνῃ ἣν καὶ ἀλῆτιν λέγουσιν ᾠδήν. Ἀριστοτέλης γοῦν ἐν τῇ Κολοφωνίων πολιτείᾳ φησίν· “ἀπέθανε δὲ καὶ αὐτὸς ὁ Θεόδωρος ὕστερον βιαίῳ θανάτῳ. λέγεται δὲ γενέσθαι τρυφῶν τις, ὡς ἐκ τῆς ποιήσεως δῆλόν ἐστιν·ἔτι γὰρ καὶ νῦν αἱ γυναῖκες ᾄδουσιν αὐτοῦ μέλη περὶ τὰς αἰώρας.>
Σύμφωνα με το «μέγα ετυμολογικό» η γιορτή αυτή θεσπίστηκε προς τιμή μιας άλλης Ηριγόνης, θυγατέρας του Αίγισθου και της Κλυταιμνήστρας. Ο Ησύχιος πάλι αναφέρει, ότι η γιορτή γινόταν σε ανάμνηση του τυράννου Τημαλέοντα, χωρίς όμως να αναφέρει τον λόγο.

  Το όνομα Ηριγόνη ή Εριγόνη σημαίνει "αυτή που γεννιέται την άνοιξη" (εαρ-γόνος κόρη της Άνοιξης) έαρ-γεννώ- η γεννημένη την άνοιξη. Κατά μία άλλη εκδοχή εξηγείται ως "γόνος της έριδας" λόγω της αναστάτωσης που προκάλεσε, αλλά η προφανής σημασία του είναι "άφθονος καρπός", αναφορά στην πλούσια σοδειά που έφερναν οι κούκλες. H Ηριγόνη του μύθου συμβολίζει το σταφύλι που γεννιέται την άνοιξη και που οι λαμπερές ακτίνες του θερινού ήλιου το βοηθούν να ωριμάσει και να φθάσει έπειτα από πολλές ημέρες στην ωριμότητα, όταν στον ουρανό μεσουρανεί ο Σείριος, ο αστερισμός του κυνός.
Ουσιαστικά το μαντείο υποδείκνυε στους Αθηναίους την αποδοχή της Διονυσιακής λατρείας, εξαναγκάζοντας τους στην καθιέρωση ετήσιας γιορτής. Έτσι, θεσπίσθηκε γιορτή που ονομάσθηκε Αιώρα, εκ του αιωρούμαι { = κινούμαι υπό την ρίπην του ανέμου } που γιορταζόταν κατά την περίοδο που άρχιζαν να ωριμάζουν τα σταφύλια, πιθανότατα, όμως, κατά την ημέρα των χοών.  
Όπως σημειώνει ο Βρεττός: Το κρέμασμα της Ηριγόνης στο δέντρο καθώς και οι αιώρες των παρθένων με το κούνημα τους είναι τα νέα σταφύλια που κρέμονται στα κλήματα και αιωρούνται από το φύσημα του αέρα διαδικασία αποδοχής στην Αττική της Διονυσιακής λατρείας.
Η ονομασία του τραγουδιού "αλήτις"σημαίνει η περιπλανώμενη, ἀλῶμαι < αρχ. "περιπλανώμαι", < ἄλη "περιπλάνηση"<αρχ. ἀλήτης < ἀλάομαι-ῶμαι "περιφέρομαι εδώ κι εκεί", εξαιτίας της Ηριγόνης που περιπλανιόνταν για να βρει τον πατέρα της.
Ο μύθος της αιώρας υποδεικνύει την αρχική δυσκολία, τη δυσπιστία των Αθηναίων να αποδεχτούν και να εντάξουν στις καθημερινές διαιτητικές τους συνήθειες ένα άγνωστο εως τότε ποτό, τον οίνο.

Ο Ρόμπερτ Γκρέιβς αναλύει τον μύθο ως εξής:

"Μαίρα ήταν το όνομα που δόθηκε στην σύζυγο του Πρίαμου, την Εκάβη, μετά την μεταμόρφωση της σε σκύλα και δεδομένου ότι η Εκάβη ήταν στην πραγματικότητα η τρικέφαλη θεά του θανάτου, Εκάτη και έτσι οι σπονδές που γίνονταν στην Ηριγόνη και στον Ικάριο προορίζονταν πιθανώς για αυτήν. Η εικόνα της Μαίρας, του σκυλιού, ανέβηκε στον ουρανό και έγινε το άστρο Μικρός Κύων, έτσι μερικοί ταυτίζουν τον Ικάριο με τον Βοώτη, και την Ηριγόνη με τον αστερισμό της Παρθένου.
Η κοιλάδα όπου γινόταν η τελετή ονομάζεται σήμερα Διόνυσος. Ο πεύκος της Ηριγόνης θα ήταν το δέντρο που κάτωθε ευνουχίσθηκε και πέθανε από αιμορραγία ο Άττις από την Φρυγία.
Ικάριος σημαίνει "από το Ικάριο πέλαγος", δηλαδή από τις Κυκλάδες, από όπου η λατρεία του Άττη ήρθε στην Αττική. Αργότερα η λατρεία αυτή επικαλύφθηκε από την λατρεία του Διόνυσου. Και η ιστορία της αυτοκτονίας των κοριτσιών της Αθήνας μπορεί να επινοήθηκε για να εξηγηθούν τα προσωπεία του Διόνυσου που κρέμονταν από πεύκο στην μέση των αμπελιών και που περιστρέφονταν με τον άνεμο και υποτίθεται ότι γονιμοποιούσαν τα κλήματα σε ό,ποια κατεύθυνση κοίταζαν.
Ο Διόνυσος εικονιζόταν συνήθως σαν μακρυμάλλης, θηλυπρεπής νέος και τα προσωπεία του θα έφερναν στον νου απαγχονισμένες γυναίκες. Είναι όμως πιθανό ότι παλαιότερα κρεμούσαν από τα οπωροφόρα δέντρα κούκλες που αντιπροσώπευαν τις θεές της γονιμότητας Αριάδνη ή Ελένη." (βλ.εδώ:http://mythiki-anazitisi.blogspot.gr/2015/09/blog-post_3.html )

Η αρχική πρόθεση της αιώρησης των κοριτσιών στην εορτή του τρύγου θα ήταν μαγική: ίσως η ημικυκλική κίνηση της αιώρας αντιπροσώπευε την ανατολή και την δύση της νέας σελήνης. Το έθιμο αυτό ενδέχεται να είχε έρθει στην Αττική από την Κρήτη, δεδομένου ότι στην Αγία Τριάδα βρέθηκε πήλινο σύνολο που δείχνει ένα κορίτσι να αιωρείται ανάμεσα σε δύο στύλους όπου απάνω στον καθένα είναι κουρνιασμένο ένα πουλί. 
Όπως και να έχει το έθιμο της γιορτής της αιώρας απλώθηκε σ’όλη την Ελλάδα, πέρασε τα σύνορα του Ελλαδικού χώρου και ρίζωσε στα ήθη και έθιμα των περισσοτέρων λαών της χερσονήσου του Αίμου, γεγονός που έγινε αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης. Αυτό αποδεικνύει την ευρύτερη αποδοχή της Διονυσιακής λατρείας στο χώρο των Βαλκανίων και στο σημείο αυτό να θυμίσω ότι η Θράκη θεωρήθηκε ως η κατ’εξοχή χώρα όπου ρίζωσε η λατρεία του Διονύσου. 
 Από τον μύθο αυτό δημιούργησαν και οι Ρωμαίοι δικό τους αντίστοιχο παρόμοιο μύθο, με την Εντωρία στη θέση της Ηριγόνης. 

Η έρευνα έγινε από την Γιώβη Βασιλική