Πρόκνη και Φιλομήλα: Η απόλυτη αδερφική αγάπη

 "Τηρεὺς συνοικῶν Πρόκνῃ Φιλομήλαν ᾔσχυνεν" (Παυσ. 1.5.4.8-9)
H Πρόκνη είναι γνωστή η μία από τις δύο θυγατέρες του Πανδίονα, του βασιλιά των Αθηνών. Αδελφή της Πρόκνης ήταν η Φιλομήλα, ενώ είχανε δύο δίδυμους αδερφούς τον Ερεχθέα (μετέπειτα βασιλιάς των Αθηνών) και τον Βούτη (τον πρώτο μελισσοκόμο).
Η Πρόκνη δόθηκε από τον πατέρα της ως σύζυγος στον βασιλιά Τηρέα Βασιλιά της Θράκης ( αν και μερικοί λένε ότι ήταν βασιλιάς των Πηγών της Μεγαρίδας), και γιο του Άρη και της Βιστονίδας νύμφης, επειδή αυτός τον είχε βοηθήσει να λύσει ένα συνοριακό πρόβλημα που είχε με τον βασιλιά των Θηβών Λάβδακο. Ο γάμος της Πρόκνης με τον Τηρέα ήταν ουσιαστικά μια προϋπόθεση και εγγύηση συμμαχίας. Η Πρόκνη απέκτησε με τον Τηρέα ένα γιο, τον Ίτυ. Όμως, ο άνδρας της ερωτεύτηκε και τη Φιλομήλα, την αδελφή της.

Ο γάμος του Τηρέα και της Πρόκνης

  Δυστυχώς ο Τηρέας μαγεμένος από την φωνή της μικρότερης αδερφής της Πρόκνης, της Φιλόμηλας, την ερωτεύτηκε και ύστερα από έναν χρόνο, αφού φυλάκισε την Πρόκνη σε μια χωριάτικη καλύβα κοντά στο ανάκτορο του στη Δαυλίδα, μήνυσε στον Πανδίονα ότι η Πρόκνη πέθανε. Ο Πανδίων, για να παρηγορήσει τον Τηρέα, του πρόσφερε γενναιόδωρα στη θέση της Πρόκνης τη Φιλομήλα, και της έδωσε συνοδεία από Αθηναίους φρουρούς όταν εκείνη πήγε στη Δαυλίδα για το γάμο. Αυτούς τούς φρουρούς ο Τηρεύς τούς δολοφόνησε, και όταν η Φιλομήλα έφτασε στο παλάτι, την είχε ήδη αναγκάσει να πλαγιάσει μαζί του.
Η Πρόκνη δεν άργησε να μάθει τα μαντάτα, αλλά ο Τηρεύς, παίρνοντας τα μέτρα του της έκοψε τη γλώσσα και τη φυλάκισε στα διαμερίσματα των δούλων απ’ όπου η Πρόκνη κατόρθωσε να επικοινωνήσει με τη Φιλομήλα υφαίνοντας ένα μυστικό μήνυμα στο σχέδιο του νυφικού φορέματος πού προοριζόταν γι’ αυτήν. Η κόρη κέντησε λοιπόν τις δυστυχίες της πάνω στο νυφικό της πέπλο και αποκάλυψε την αλήθεια. Το μήνυμα έλεγε απλώς: «η Πρόκνη είναι ανάμεσα στους δούλους».
Ο Τηρεύς στο μεταξύ είχε συμβουλευτεί ένα Μαντείο που του είχε πει ότι ο Ίτυς θα έπεφτε θύμα δολοφονίας , όμως δεν του αποκαλύφθηκε ποιος θα είναι ο δολοφόνος. Τότε ο Τηρεύς  υποψιάστηκε τον αδερφό του Δρύα, καθώς νόμισε ότι ο Δρύας με τον τρόπο αυτό θα επεδίωκε να σφετερισθεί τον θρόνο, και τον σκότωσε. Με βιασύνη λοιπόν σκότωσε τον Δρύα για να προλάβει να αποσοβήσει τον φόνο, ενώ ο Δρύας δεν είχε κανένα τέτοιο σχέδιο και ήταν εντελώς αθώος.

Ο Τηρέας βιάζει την Φιλομήλα.

Την ίδια μέρα του φόνου του Δρύαντα, η Φιλομήλα διάβασε το μήνυμα πάνω στο πέπλο- νυφικό που ήταν υφασμένο έτρεξε στα διαμερίσματα των δούλων, βρήκε μια από τις κάμαρες αμπαρωμένη, έσπασε την πόρτα και ελευθέρωσε την Πρόκνη που την βρήκε να τιτιβίζει ακατάληπτα και να κάνει γύρω-γύρω κύκλους.
-Ω! πρέπει να εκδικηθούμε τον Τηρέα που υποκρίθηκε ότι είχες πεθάνει και με αποπλάνησε! θρήνησε η Φιλομήλα. Η Πρόκνη, χωρίς γλώσσα δεν μπόρεσε να απαντήσει όμως πετάχτηκε έξω, και αρπάζοντας τον γιο τους, τον σκότωσε  τον μαγείρεψε σε ένα χάλκινο λεβέτι για να φάει ο Τηρεύς όταν θα γυρνούσε. Όταν  ο Τηρέας το αντιλήφθηκε τι σάρκα γεύτηκε άρπαξε τον πέλεκυ που είχε με αυτό σκοτώσει τον αδερφό του, και κατεδίωξε και τις δύο αδελφές.  Όταν τις πλησίασε στο δάσος της Δαυλίδας ήταν έτοιμος να τις σκοτώσει, αλλά, προτού προλάβει να κάνει οτιδήποτε, οι θεοί, εισακούοντας την παράκληση των δύο γυναικών να τις βοηθήσουν, τις μεταμόρφωσαν σε πουλιά. Την Πρόκνη σε αηδόνι, τη δε Φιλομήλα σε χελιδόνι. Αλλά και ο Τηρέας μεταμορφώθηκε σε τσαλαπετεινό.
Ενδιαφέρουσα είναι η αντιστροφή των ρόλων των δύο αδελφών -η Φιλομήλα σύζυγος του Τηρέα και μητέρα του Ίτυ, η Πρόκνη η βιασμένη αδελφή-, προκειμένου να ταιριάξει η ιστορία με το όνομα της Φιλομήλας που θυμίζει μουσική, από την ετυμολογία του ονόματος φιλώ+μέλος,  η φιλόμουσος, η φίλη της αρμονίας.

Η Πρόκνη και η Φιλομήλα δείχνουν το κεφάλι του Ίτυ στον Τηρέα.

 Ο μύθος αυτός έγινε το θέμα τραγωδιών από τους αρχαίους Έλληνες τραγικούς ποιητές. Μεταμορφωμένη η Πρόκνη/αηδόνι θρηνεί με τον κελάηδισμα της για τον χαμένο της Ίτυ, η Φιλομήλα/χελιδόνι μεταναστεύει και πετά χωρίς ποτέ να βρίσκει ησυχία, δεν κελαηδά αλλά τιτιβίζει διαρκώς με τρόπο ασυνάρτητο και άρρυθμο. Μεταμορφωμένος και ο Τηρέας απευθύνει συνεχώς με το κρώξιμο του τσαλαπετεινού το αγωνιώδες ερώτημα «πού, πού» για το πού είναι το παιδί του. Οι πράξεις και των τριών σαφώς δεν ήταν υποδειγματικές ούτε θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρότυπα ηθικής. Ήταν, ωστόσο, παραδειγματικές μέσα στην παραβατικότητά τους, αφού από την ιστορία τους υποδηλώνεται ότι ενισχύεται η αδελφική σχέση, όταν ο γάμος αποτύγχανε, ενώ σε κανονικές συνθήκες γάμου οι σχέσεις αίματος διαρρηγνύονται.

Την ιστορία παραδίδουν διάφοροι συγγραφείς, κυρίως ο Απολλόδωρος και ο Παυσανίας.
Ο Σοφοκλής στην αποσπασματικά σωζόμενη τραγωδία του Τηρέας βάζει την Πρόκνη να καταγγέλλει τη γυναικεία εμπειρία του γάμου και να παραπονείται εξ ονόματος των γυναικών.
Ο Αριστοφάνης, σε ένα γλυκό άσμα στην κωμωδία Όρνιθες, βάζει τον Τηρέα/τσαλαπετεινό, (κύριος ρόλος στο έργο), να κάνει αναφορά στο επεισόδιο του φόνου του Ίτυ, καθώς προσκαλεί την Πρόκνη/Ἄηδόνα να ξυπνήσει και να πάει κοντά σου (στ. 232-248), ενώ στους Βατράχους (στ. 674-685) παρομοιάζει τον δημαγωγό Κλέωνα τη μια στιγμή με χελιδόνι θρακικό που τσιρίζει, την άλλη με αηδόνι που μοιρολογά για την απώλεια ψήφων.

Ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις του (6.430-438) προσθέτει μια λεπτομέρεια που προικονομεί την τραγωδία που θα ακολουθούσε. Στον γάμο δεν παρευρέθηκαν ούτε η Ήρα, που παραστέκεται στις νύφες, ούτε ο Υμέναιος, ούτε οι τρεις Χάριτες. Οι Ευμενίδες/Ερινύες ήταν εκεί κρατώντας δάδες που είχαν αρπάξει από μια κηδεία. Εκείνες ετοίμασαν το νυφιάτικο κρεβάτι τους, και μια κουκουβάγια, κακό σημάδι, στριγγλίζοντας έκατσε στη σκεπή του δωματίου τους και κλωσούσε τα μικρά της. Με την παρουσία αυτού του πουλιού, οιωνού του μελλοντικού δράματος, ενώθηκαν ο Τηρέας και η Πρόκνη, με την παρουσία αυτού του πουλιού έγιναν γονείς. Οι Θράκες μοιράστηκαν τη χαρά τους, ευχαρίστησαν τους θεούς και καθιέρωσαν τη μέρα του γάμου και της γέννησης του Ίτυ σαν μέρες γιορτής.

Ο παραδοξογράφος Ηράκλειτος απεκδύει τον μύθο από το μυθώδες στοιχείο και ιστορεί ότι οι δύο αδελφές σκότωσαν τον Ίτυ και το 'σκασαν επιβιβαζόμενες σε πλοίο. Ο Τηρέας τις καταδίωξε αλλά δεν τις έπιασε και αυτοκτόνησε. Και επειδή χάθηκαν ξαφνικά και κανένας τους δεν ξαναφάνηκε, οι άνθρωποι θεώρησαν ότι έγιναν πουλιά -ἀπωρνιθώθησαν.
{Ἱστοροῦνται ὄρνιθες γενέσθαι, ἡ μὲν χελιδών, ἡ δὲ ἀηδών, ὁ δὲ ἔποψ. τοῦτο δ᾿ ἄν ἔχοι οὕτως. ἀποκτείνασαι τὸν Ἴτυν καὶ πορθήσασαι τὸν οἶκον, εἴς τι πλοιάριον ἐμβᾶσαι ταχεῖαν τὴν φυγὴν ἐποιήσαντο. ὁ δὲ Τηρεύς, ἐπεὶ διώξας οὐ κατέλαβεν αὐτάς, αὑτὸν ἀναιρεῖ. ὅθεν οἱ ἄνθρωποι, οὐ φαινομένων αὐτῶν, διὰ τὸ ἐξαίφνης ἀφανεῖς γενέσθαι εἶπον ὅτι ἀπωρνιθώθησαν}. (Περὶ Πρόκνης καὶ Φιλομήλας <καὶ Τηρέως>/ Περί απίστων 35).

Η Πρόκνη, η Φιλομήλα και ο μικρός Ίτυς.

  Ο Robert Graves στο βιβλίο του "Οι Ελληνικοί μύθοι" κάνει μια προσπάθεια αποκωδικοποίησης του παραπάνω μύθου. Λέει λοιπόν:

"Αυτό το παραφουσκωμένο μυθιστόρημα φαίνεται ότι επινοήθηκε για να εξηγήσει μια σειρά από θρακοπελασγικές τοιχογραφίες που βρήκαν οι Φωκείς εισβολείς σε ναό της Δαυλίδας και που απεικόνιζαν διαφόρους μεθόδους προφητείας που χρησιμοποιούσαν στην περιοχή.
Η σκηνή της αποκοπής της γλώσσας της Φιλομήλας είναι η εσφαλμένη απόδοση κάποιας σκηνής που έδειχνε την ιέρεια να έχει βρεθεί σε προφητική έκσταση μασώντας φύλλα δάφνης: το πρόσωπό της είναι συσπασμένο από έκσταση, όχι από πόνο, και η κομμένη γλώσσα είναι στην πραγματικότητα ένα φύλλο δάφνης που της έχει δώσει ο ιερέας για να το μασήσει, ο οποίος θα ερμηνεύσει και τις προφητείες της.
Η σκηνή των γραμμάτων που κεντιούνται στο πέπλο δείχνει ιέρεια που έχει ρίξει προφητικά ξυλάκια σε ένα λευκό ύφασμα, κατά τον τρόπο των Κελτών όπως περιγράφεται από τον Τάκιτο (Γερμανία Χ), ή με τον τρόπο των Σκυθών που περιγράφει  ο Ηρόδοτος (Δ 670) . Τα ραβδιά αυτά πέφτοντας σχηματίζουν γράμματα τα οποία εκείνη ερμηνεύει.
Η σκηνή του Τηρέα και του χρησμού του Μαντείου, αποκαλύφθηκε πιθανώς κατά την διάρκεια κάποιας εγκοίμησης σε κάποιο ναό πάνω σε προβιά, και αποκαλύφθηκε ο χρησμός σε όνειρο.
Στην σκηνή του φόνου του Δρύαντα έδειχνε προφανώς μια βελανιδιά και ιερείς να προφητεύουν κάτω από αυτήν , όπως οι Δρυίδες, από τον τρόπο με τον οποίο έπεφτε ένας άνθρωπος όταν πέθαινε.
Η μεταμόρφωση της Πρόκνης σε χελιδόνι, θα πρέπει να έχει συναχθεί από σκηνή που έδειχνε κάποια ιέρεια, με φόρεμα από φτερά να οιωνοσκοπεί το πέταγμα του χελιδονιού. Σε ανάλογες παρερμηνείες φαίνεται να οφείλονται οι μεταμορφώσεις της Φιλομήλας σε αηδόνι και του Τηρέα σε τσαλαπετεινό. Το όνομα του Τηρέα που σημαίνει "παρατηρητής" υποδηλώνει ότι κάποιος μάντης εικονιζόταν στην απεικόνιση του τσαλαπετεινού.
Η μητέρα των κοριτσιών , όπως και των δίδυμων αδερφών τους , είναι η Ζευξίππη, "αυτή που ζεύει τα άλογα" χωρίς αμφιβολία φοραδοκέφαλη Δήμητρα.
Όλοι οι μυθογράφοι -εκτός από τον Υγίνο- θέλουν την Πρόκνη αηδόνι και την Φιλομήλα χελιδόνι. Θα πρέπει να πρόκειται για αδέξια απόπειρα επανόρθωσης του ολισθήματος κάποιου προγενέστερου ποιητή: ο Τηρεύς έκοψε την γλώσσα της Φιλομήλας και όχι της Πρόκνης.
Ο τσαλαπετεινός είναι βασιλικό πουλί επειδή έχει λοφίο με φτερά, και ταιριάζει ιδιαίτερα με την ιστορία του Τηρέα επειδή οι φωλιές τους είναι διαβόητες με την βρόμα τους.
Η Δαυλίδα που αργότερα ονομάστηκε Φωκίδα, φαίνεται ότι υπήρξε κέντρο πτηνολατρείας. Ο Φώκος, ο ιδρυτής του καινούργιου κράτους, λεγόταν ότι ήταν γιος του Ορνυτίωνα(φεγγαροπούλι) και ένας μεταγενέστερος βασιλιάς ονομαζόταν Ξούθος (σπουργίτης). Ο Υγίνος επίσης αναφέρει ότι ο Τηρέας έγινε γεράκι και όχι τσαλαπετεινός, βασιλικό πουλί της Αιγύπτου, της Θράκης και της βορειοδυτικής Ευρώπης".

Η έρευνα έγινε από την Γιώβη Βασιλική-Πληροφορίες για να πραγματοποιηθεί το άρθρο συλλέχθησαν από:
Robert Graves «Οι Ελληνικοί μύθοι» / «Επίτομο λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας» εγκ. Χάρη Πάτση/«Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας » της Δήμητρας Μήττα/ Απολλόδωρος Γ 14, 8/ Θουκυδίδης Β29/ Στράβων Θ3. 13/ Παυσανίας Α41, 8- Α5, 4- Α41, 8/ Νόννος Διονυσιακά Δ320/ Υγίνος μύθος 45/ Αποσπάσματα από τον Τηρέα του Σοφοκλή/ Ευστάθιος στην Οδύσσεια του Ομήρου τ  418/ Οβίδιος Μεταμορφώσεις VI 426-674/ Πρώτος Βατικανός Μυθογράφος 217.