Σώπατρος: Ο πρώτος που θυσίασε στους θεούς

  Η πιο τελετουργική και παράξενη θυσία ταύρου του έτους προς τιμή του Διός Πολιέως γινόταν στην Ακρόπολη την 14 του μήνα Σκιροφοριών, κατά την διάρκεια των Βουφόνιων ή Διπολίειων.
Η σειρά των παράξενων γεγονότων αρχίζει καθώς το ίδιο το ζώο πρέπει να ορίσει τον εαυτό του για την θυσία. Κατόπιν ακολουθεί μια δικανική συζήτηση στο Πρυτανείον για το ποιος είναι ένοχος για την σφαγή του βοδιού. Ο "φονιάς" παραμένει άφαντος αλλά οι υπόλοιποι συμμέτοχοι επιρρίπτουν την ευθύνη ο ένας στον άλλον. Τέλος αφού συμφωνούν πως την ευθύνη την φέρει το μαχαίρι , το ρίχνουν στην θάλασσα και το δέρμα του βοδιού το παραγεμίζουν, το στήνουν όρθιο, και το ζεύουν στο άροτρο. Με την "ανάσταση" αυτή ο φόνος ακυρώνεται.  Όμως πως ξεκίνησαν όλα αυτά; Πάμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι. Ο Πορφύριος μας μεταβίβασε ένα απόσπασμα του Θεόφραστου για τα Βουφόνια, που είναι η πιο υψηλή, η πιο διάφανη διατύπωση για την μεταφυσική της θυσίας. Μας λέει λοιπόν πως στους αρχαίους χρόνους, οι άνθρωποι πρόσφεραν στους θεούς καρπούς και δεν θυσίαζαν ζώα, ούτε τα χρησιμοποιούσαν για να τραφούν.
  Λέγεται πως στην διάρκεια μιας δημόσιας τελετής που γινόταν στην Αθήνα, κάποιος Σώπατρος (πιθανή ετυμολογία του ονόματος να  προέρχεται από το σώζω-πατήρ που σημαίνουν "απαλλάσσω κάποιον από κίνδυνο ως να είμαι πατέρας" ή εντέλει "απαλλάσσω- σώζω την Πατρίδα") που δεν καταγόταν από την περιοχή, αλλά δούλευε στα χωράφια της Αττικής, ακούμπησε στο τραπέζι μια πίτα και άλλα γλυκίσματα για να τα προσφέρει στους θεούς, όταν ένα βόδι που γύριζε από τα χωράφια έφαγε ένα μέρος από τις προσφορές και τις υπόλοιπες τις ποδοπάτησε. Κυριευμένος από  μανία για ό,τι συμβαίνει, και βλέποντας εκεί κοντά του κάποιον που τρόχιζε ένα τσεκούρι, το άρπαξε και χτύπησε το βόδι. Μόλις σωριάστηκε το ζώο, ο Σώπατρος συνήλθε από την μανία, συνειδητοποίησε τι είχε διαπράξει. Τότε έθαψε το ζώο και αυτοεξορίστηκε στην Κρήτη ως ένοχος ευσέβειας. Η ξηρασία έκανε την εμφάνιση της με μια φοβερή ένδεια καρπών. Έπεσε λιμός στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι ρώτησαν την Πυθία και αυτή  απάντησε πως μόνο ο εξορισμένος στην Κρήτη θα μπορούσε να τους σώσει. Και ότι αν τιμωρούσαν τον δολοφόνο και έστηναν στα πόδια του τον νεκρό τα πράγματα θα πήγαιναν προς το καλύτερο. Φτάνει να γεύονταν τον νεκρό χωρίς δισταγμούς. Ακόμα είπαν ότι ο ταύρος έπρεπε να αναστηθεί οπωσδήποτε και ο φονιάς του να τιμωρηθεί. Οι Αθηναίοι όρισαν ανθρώπους για την αναζήτηση του Σωπάτρου. Τελικώς τον βρήκαν στην Κρήτη, να εξακολουθεί να έχει τύψεις για τον φόνο του ταύρου. Οι Αθηναίοι τον ρώτησαν τι έπρεπε να κάνουν και εκείνος υποσχέθηκε να τους βοηθήσει με τον όρο να τον κάνουν Αθηναίο πολίτη. Οι Αθηναίοι δέχθηκαν. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, ο Σώπατρος σκέφθηκε να τους καταστήσει συνενόχους του.

  Διάλεξαν νέες για να μεταφέρουν το νερό, κουβάλησαν το νερό για να ακονίσουν το τσεκούρι και το μαχαίρι. Όταν τα ακόνισαν , ένας έδωσε το τσεκούρι, ένας άλλος χτύπησε το ζώο, κι ένας τρίτος του έκοψε τον λαιμό. Μετά άλλοι το έγδαραν και όλοι δοκίμασαν από το κρέας του. Και έτσι, όλοι πήραν κατά κάποιο τρόπο μέρος στον νέο φόνο. Μόλις το φαγοπότι τελείωσε, πήραν το τομάρι του ταύρου και το γέμισαν με άχυρα, κατασκευάζοντας έτσι ένα ομοίωμα του ζώου, το οποίο έζεψαν σε μία άμαξα σαν να όργωνε. Με αυτό τον τρόπο, το ζώο «αναστήθηκε» μεταφορικά. Μετά έκατσαν να κρίνουν την πράξη και όλοι όσοι είχαν πάρει μέρος κλήθηκαν να δικαιολογηθούν.
  Οι νέες που είχαν φέρει το νερό έδειξαν ως περισσότερο ενόχους εκείνους που τρόχισαν το τσεκούρι και το μαχαίρι. Αυτοί που είχαν τροχίσει έδειξαν εκείνον που είχε δώσει το τσεκούρι. Αυτός με την σειρά του έδειξε εκείνον που είχε κόψει τον λαιμό του βοδιού. Και ο τελευταίος έδειξε το μαχαίρι. Αυτό, μη έχοντας φωνή κατηγορήθηκε για την θανάτωση. Η θυσία του ταύρου εξελίχθηκε σε θρησκευτική παράδοση στην αρχαία Αθήνα. Από εκείνο το συμβάν , μέχρι και σήμερα στην Ακρόπολη της Αθήνας, στην διάρκεια των Διπολιών, η θυσία εκτελείται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Αφού τοποθετήσουν σε χάλκινο τραπεζάκι πίτες και άλλα γλυκίσματα, σπρώχνουν κοντά τα επιλεγμένα βόδια και όποιο τα δοκιμάσει θα θυσιαστεί.  Οι απόγονοι αυτού που σκότωσε το βόδι ονομάζονται βουτύποι( αυτοί που χτυπούν το βόδι). Οι απόγονοι αυτού που τα οδήγησε γύρω από τις προσφορές ονομάζονται κεντριάδαι ( αυτοί με το κεντρί). Και τέλος, οι απόγονοι εκείνου που έσφαξε το βόδι ονομάζονται δαιτροί (αυτοί που κόβουν και δια μοιράζουν) εξαιτίας του κοψίματος και του διαμερισμού του ζώου. Αφού γεμίσουν το δέρμα του ζώου με άχυρα και παρουσιαστούν στην δίκη, ρίχνουν το μαχαίρι στην θάλασσα.
Μια «εικονική», δίκη δηλαδή,  για να βρεθεί ο ένοχος για το φόνο του ζώου, όπου κηρύσσονταν ο ένοχος και το αντικείμενο του φόνου, ρίχνονταν στη θάλασσα. Έτσι, το μίασμα, το άγος του φόνου, απομακρυνόταν και επερχόταν η κάθαρση.

  Οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με την θυσία, για να δηλώσουν ότι η ενοχή εκδηλωνόταν με την θανάτωση ενός ζωντανού πλάσματος, ήταν υπερβολικά λεπτοί θεολόγοι. Αυτό άφησαν στα μελλοντικά δικαστήρια που γνωρίζουν μόνο την στενάχωρη πράξη των ανθρώπων. Εάν αρκούσε η αποχή από τις θανατώσεις, η ζωή θα μπορούσε να γίνει αθώα. Και όμως, η ενοχή κυλάει στις φλέβες της, και μπορεί μόνο να μετακινηθεί, να ανταλλαγεί, να φανερωθεί, να δοξαστεί.
 Η αρχέγονη ενοχή είναι η πράξη που εξαφανίζει το υπαρκτό: η ενέργεια εκείνου που τρώει. Και επειδή οι άνθρωποι δεν επιβιώνουν αν δεν φάνε, η ενοχή είναι συνυφασμένη με την φυσιολογία τους και συνεχώς ανανεώνεται. Αλλά ποιος βρίσκεται στις ρίζες της ενοχής; Το βόδι, το υποζύγιο, ο σύντροφος του ανθρώπου, που κάποτε έφαγε τα γλυκίσματα και τις πίτες που είχαν προσφερθεί στους θεούς. Αυτή η ενέργεια, ανόητη και ήπια, ήταν η πρώτη πληγή του υπαρκτού, που εμπεριείχε κάθε άλλη. Ήταν η ενέργεια που εξαφανίζει το υπαρκτό, όπως ο Άδης εξαφάνισε την Κόρη. Από κείνη την ενέργεια κατάγονται δεμένες με μια μόνο αλυσίδα, όλες οι άλλες ενοχές. Τόσο βαθιά σφηνωμένη στην ύπαρξη είναι η ενοχή, που για να αποκαλυφθεί φτάνει ένα οικιακό ζώο που απλώνει την μουσούδα του σε ένα γλύκισμα.
  Αλλά ποιον συναντούμε στο άλλο άκρο της ενοχής; Το μαχαίρι που δεν έχει φωνή (άφωνος). Οι δύο μοναδικοί καταδικασμένοι, το βόδι και το μαχαίρι δεν μιλούν. Ό,ποιος δεν μπορεί να μιλήσει, καταδικάζεται αμέσως. Ό,ποιος μπορεί και είναι ένοχος στο ίδιο βαθμό -ζει μια παντοτινή αναβολή της καταδίκης. Στο μέσον των δύο άκρων της αλυσίδας, ανάμεσα στο βόδι και το μαχαίρι, βρισκόμαστε όλοι εμείς: οι υπέροχες νεροκουβαλήτριες που θυμίζουν τις πενήντα Δαναΐδες, συντριβάνια λέμφου και θανάτου.
Και εκείνοι που με το κεντρί, ψυχροί παρακινητές, σπρώχνουν το βόδι προς τις προσφορές, για να επιτελέσει, χωρίς να το ξέρει, την ένοχη πράξη και να επιλεχθεί έτσι ως θύμα.
Και εκείνοι που περνούν την ζωή τους απορροφημένοι να τροχίζουν τα τσεκούρια και τα μαχαίρια της θυσίας και εκείνοι που τους αρκεί να προσφέρουν το τσεκούρι σε αυτόν που θα χτυπήσει.
Και εκείνος που κατεβάζει το τσεκούρι ενώ οι γυναίκες σπάζουν την σιωπή με μια οξύτατη κραυγή (ολολυγή) χαράς και τρόμου.
Και εκείνοι που κόβουν τον λαιμό του ήδη νεκρού ζώου, γιατί αν δεν τρέξει αίμα, ο θάνατος είναι άχρηστος. Ο νεκρός δεν μπορεί να καταναλωθεί, και εκείνοι που χρησιμοποιούν το ίδιο μαχαίρι της σφαγής για να μοιράσουν το κρέας στους πολίτες, και τέλος εκείνοι που κοιτάζουν και τρώνε το κρέας του ζώου: όλοι.

  Φύλακες της θυσιαστικής διδαχής, όπως και του λόγου, ήταν οι δελφικοί ιερείς. Όταν οι Αθηναίοι συμβουλεύτηκαν το μαντείο για το ανόσιο έργο του Σώπατρου, η Πυθία απάντησε με σκληρές λέξεις που θα μπορούσαν να θεμελιώσουν μια πόλη. Γιατί η πόλη μπορεί να θεμελιωθεί μόνο πάνω στην ενοχή. "Γευθείτε τον νεκρό χωρίς δισταγμούς" με αυτές τις λέξεις ξεκινάει ο πολιτισμός. Τα υπόλοιπα είναι μέλι και βελανίδια, ορφική ζωή,  νοσταλγία μιας αγνής καταγωγής. Αλλά ούτε και η ζωή μπορούσε να αγνοήσει ότι ο κόσμος είναι κατασπατάληση και αφανισμός. Στο χάλκινο τραπεζάκι βρίσκεται η γλυκιά πίτα. Τώρα η πίτα δεν υπάρχει πια. Η ξαφνική , ανέκκλητη απουσία, σημάδι ότι επιτελείται η πράξη του αφανισμού. Και όλοι , όλα τα πλάσματα, το βουβό υποζύγιο, ο άνθρωπος που θανατώνει και η μεταλλική λάμα συμμετέχουν σε αυτήν την πράξη. Όλα θα υποβληθούν σε κρίση. Αλλά η κρίση δεν θα κάνει δυνατή την απομάκρυνση της ενοχής, την αφάνισή της. Το αντίθετο, η ενοχή είναι προσδιορισμένη από τους θεούς πριν από τον νόμο.
  Η Πυθία προσφέρει στους Αθηναίους ένα αίνιγμα που αποτελείται από πέντε σκέλη: Ο Ξένος πρέπει να ανακληθεί από την εξορία, η ενοχή πρέπει να επαναληφθεί, άρα να εξυψωθεί, ο φονιάς πρέπει να δικαστεί, ο νεκρός πρέπει να "ξαναστηθεί όρθιος, στην διάρκεια της ίδιας θυσίας όπου θανατώθηκε", οι πολίτες πρέπει να γευθούν τον νεκρό χωρίς δισταγμούς. Μόνο αν υπακούσουν ταυτόχρονα σε αυτούς τους πέντε όρους η "κατάσταση μπορούσε να καλυτερέψει".  
Η απάντηση της Πυθίας είναι ένα κουβάρι αντιθέσεων. Ο Ξένος είναι ένοχος αλλά πρέπει να ανακληθεί από την εξορία, είναι η προϋπόθεση κάθε σωτηρίας. Το βόδι είναι ένοχο, γιατί καταβρόχθισε τις προσφορές για τους θεού, αλλά πρέπει να ξαναστηθεί όρθιο σαν βαλσαμωμένο ζώο. Οι άνθρωποι πρέπει να υποβληθούν σε κρίση για την θανάτωση του ζώου, αλλά αμέσως πρέπει να φάνε το κρέας του και χωρίς δισταγμούς.
Γιατί όλα αυτά;

  Οι θεοί δεν ικανοποιούνται επιβάλλοντας στους ανθρώπους την ενοχή. Θα ήταν πάρα πολύ λίγο επειδή η ενοχή ανήκει ήδη στην ζωή. Αυτό που οι θεοί απαιτούν είναι η συνείδηση της ενοχής. Και αυτή επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την θυσία. Ο νόμος από μόνος του μπορεί να χρησιμεύσει για να τιμωρηθεί η ενοχή και όχι βέβαια για να προσφέρει την συνείδηση που είναι περισσότερο σημαντική. Η θυσία είναι ο κοσμογονικός μηχανισμός που ανυψώνει την ένοχη ζωή σε συνείδηση.
Όταν ο Σώπατρος κατέβασε το τσεκούρι στο σβέρκο του ζώου, συνήλθε από την μανία του σαν από όνειρο και συλλογίσθηκε (συνεφρόνησεν) τι είχε διαπράξει. Πέταξε το τσεκούρι και έφυγε μακριά. Μόνο που εκείνη την στιγμή ο Σώπατρος ενεργούσε μόνος, η πράξη ήταν ενός ατόμου. Και ο Σώπατρος φέρθηκε δειλά. Έθαψε το βόδι αντί να το φάει. Η ενοχή του δεν είχε απήχηση, δεν έφτανε στα άκρα.
 Η Πυθία απαιτεί το τσεκούρι που χρησιμοποίησε ο Σώπατρος, να εξακολουθήσει να επαναλαμβάνει την ίδια κίνηση, συνεχώς, και όλοι, ολόκληρη η κοινότητα, η πόλις, κάθε μέλος της να συμμετέχει σε αυτήν την πράξη και να έχει συνείδηση ότι την διαπράττει.
Όχι μόνο αυτό: τώρα πρέπει να δεχτεί τον Σώπατρο, τον Ξένο. Και θα τον δεχτεί γιατί επιτέλεσε εκείνη την πράξη, την οργισμένη θανάτωση ενός υποζυγίου που εξαφάνισε στο στόμα του μια γλυκιά πίτα."

Η έρευνα έγινε από την Γιώβη Βασιλική-πληροφορίες για να πραγματοποιηθεί το παραπάνω άρθρο συλλέχθηκαν από Ρομπέρτο Καλάσσο ( Οι γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας) και του W. Burkert (Αρχαία Ελληνική θρησκεία)