Η Ληθοφόρος θεά των μηκώνων και οι παπαρούνες

Από όλα τα λουλούδια που φυτρώνουν άφθονα στην ελληνική ύπαιθρο η παπαρούνα είναι ίσως από τα πιο εντυπωσιακά. Το πορφυρό της χρώμα ξεχωρίζει και μαγεύει. Ποια είναι όμως η ιστορία και πως συνδέονται μαζί της ο Ύπνος, ο Θάνατος, η θεά Δήμητρα, η θεά των Μηκώνων και ο πόλεμος; Ας πάμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι του μύθου και της ιστορίας.
Ο Όμηρος την αναφέρει στην Ιλιάδα «Και ως γέρνει δίπλα το κεφάλι της στον κήπο η Παπαρούνα και το κεφάλι του όμοια απόγειρε, βαρύ το κράνος δίπλα». Με τους σπόρους του βοτάνου οι αρχαίοι Έλληνες έφτιαχναν τους «μακωνίδες άρτους» τους οποίους αναφέρει κι ο αρχαίος ποιητής Αλκμάν. Τους τρυφερούς βλαστούς και τα φύλλα τα έτρωγαν σε σαλάτα μόνα τους ή ανακατεμένα με άλλα μυρωδικά χόρτα.
Ο Διοσκουρίδης την ονόμασε «Μήκων η ροιάς» γιατί έριχνε γρήγορα τα άνθη της. Η λέξη ροιάς προέρχεται από το ρήμα ρέω. 
Ο Θεόφραστος την αναφέρει ως ενοχλητικό ζιζάνιο των σιτηρών το οποίο όμως λαχανεύεται.
Ο Πλίνιος την ονόμαζε Papaver eraticum και οι Ρωμαίες χρησιμοποιούσαν τον παπαρουνόσπορο στη μαγειρική τους.
Ο ποιητής Βιργίλιος την αποκαλεί παπαρούνα της λήθης.
Οι Ασσύριοι την αποκαλούσαν «κόρη των αγρών». Οι αρχαίοι Έλληνες αθλητές έβαζαν παπαρουνόσπορους και μέλι στο κρασί τους για να είναι εύρωστοι και υγιείς. Λέγεται επίσης πως τα δάκρυα της θεάς Αφροδίτης αναμίχθηκαν με το αίμα του νεκρού Αδώνιδος και παπαρούνες φύτρωσαν εκεί που χύθηκαν τα δάκρυα. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τους χυμούς της για να απαλύνουν τον πόνο που προκαλείται από τον έρωτα.

Η παπαρούνα εμφανίζεται στην ελληνική μυθολογία και η ύπαρξη της αποδίδεται στη θεά Δήμητρα, η οποία δημιούργησε το φυτό για να απαλύνει τη θλίψη της όταν η κόρη της Περσεφόνη πήγαινε για έξι μήνες κάθε χρόνο στον Κάτω Κόσμο για να συναντήσει τον Πλούτωνα. Μετά την απαγωγή της κόρης της Περσεφόνης, από τον Πλούτωνα, η θεά απέκτησε ξανά γαλήνη πίνοντας ζωμό παπαρούνας. Η παπαρούνα ήταν ιερό φυτό της θεάς Δήμητρας, καθώς σαν παράσιτο των σιτηρών συμβόλιζε με την παρουσία της τη Δήμητρα, στα ανοιξιάτικα σπαρτά. Στα Ελευσίνια Μυστήρια οι πομπές στόλιζαν τα αγάλματα της θεάς με άνθη παπαρούνας και γυναίκες με καλάθια γεμάτα με ρόδια και παπαρούνες επάνω σε βοϊδάμαξα, σχημάτιζαν πομπή και γύριζαν μέσα στην πόλη. Ο μύθος μας λέει πως παπαρούνες κρατούσε στα χέρια της η θεά, όταν πήρε τη μορφή της θνητής Νικίππης. Σύμφωνα με τον υπομνηματιστή του Βιργιλίου (Γεωργ. 1.212), η θεά Δήμητρα ερωτεύτηκε τον Αθηναίο Μήκωνα και τον μεταμόρφωσε σε παπαρούνα, το ιερό φυτό της θεάς.

Αναζητώντας τον μύθο και την παρουσία της Μηκώνης βρέθηκα μπροστά στο ειδώλιο της "θεάς των μηκώνων". Στην διαδικτυακή πλατφόρμα του Υπουργείου Πολιτισμού διαβάζουμε ειδικά για τη θεά των μηκώνων πως πρόκειται για μεγάλο πήλινο ειδώλιο γυναικείας θεότητας που ονομάζεται από τους ερευνητές «θεά με τα υψωμένα χέρια», επειδή συνήθως απεικονίζεται σε αυτή την τυποποιημένη στάση. Η μορφή είναι πολύ σχηματοποιημένη, με μακρύ ένδυμα που αποδίδεται σαν κύλινδρος, και έχει ανασηκωμένα τα δύο της χέρια σε χειρονομία που ίσως δηλώνει δέηση, χαιρετισμό ή ευλογία. Το σώμα της είναι άψυχο, χωρίς πλαστικότητα, με εξαίρεση την απόδοση του μικρού κωνικού στήθους και ενός απλού κοσμήματος στο λαιμό. Έμφαση δίνεται στο πλάσιμο του προσώπου με την έντονη απόδοση των χαρακτηριστικών, που θυμίζει προσωπείο. Στο κεφάλι της φορεί διάδημα που κοσμείται με τρία άνθη παπαρούνας, σύμβολα υγείας και ευφορίας, στα οποία οφείλεται και η συμβατική ονομασία της.
Το ειδώλιο σώζεται ακέραιο και ανήκει στην πολυπληθή ομάδα ειδωλίων από το ιερό στο Γάζι, έργα αντιπροσωπευτικά της μετανακτορικής εποχής, κατά την οποία γνωρίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη η μικροπλαστική σε πηλό, καθώς τα πολύτιμα υλικά είναι πλέον δυσεύρετα. Στη μεγάλη γυάλινη προθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, όπου εκτίθενται στο κοινό οι θεές με τα υψωμένα χέρια, βλέπουμε ανάμεσα στις πήλινες μορφές- που φέρουν στο κεφάλι τους πουλιά, φίδια, ηλιακούς δίσκους και φεγγάρια- και τη θεά των μηκώνων, όπως έχει ονομαστεί.

Ειδώλιο θεάς των μηκώνων με στεφάνι με κάλυκες μήκωνος.
Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Ένα επιπλέον σύμβολο που παρατηρεί κανείς στις παραστάσεις της Δήμητρας είναι η οπιούχος παπαρούνα, η οποία θυμίζει και πάλι την Κρητική θεά. Η ερωτική επαφή της Θεάς με τον Ιασίωνα στην Κρήτη, υποδεικνύουν ότι κατά πάσα πιθανότητα η Δήμητρα ταυτιζόταν με τη μεγάλη θεά των Μινωιτών και ότι εισήχθη στην ηπειρωτική Ελλάδα μέσω της Κρήτης. Στην ανατολική Μεσόγειο η καλλιέργεια της ήταν διαδεδομένη ήδη τη 2η χιλιετηρίδα π.χ.
Για να εξάγουν το χυμό, χάραζαν την ημιώριμη κάψα (=τη θήκη του καρπού η οποία περιέχει τα σπέρματα) της παπαρούνας με τρόπο που γίνεται για πρώτη φορά αρχαιολογικά αντιληπτός στο υστερομινωϊκό πήλινο είδωλο της θεάς των Μηκώνων. H Μήκων η υπνοφόρος είναι είδος παπαρούνας από το οποίο παρασκευάζεται το όπιο. Το όπιο είναι πηγή πολλών ναρκωτικών συμπεριλαμβανομένης της μορφίνης (και της παράγωγης της ηρωίνης). Το ότι η συγκεκριμένη θεά φέρει στο κεφάλι κάψες από παπαρούνες, μόνο τυχαίο που δεν θεωρείται.
Οι Μινωίτες προφανώς και γνώριζαν τις ναρκωτικές ιδιότητες αυτού του φυτού και τις αξιοποιούσαν για θεραπευτικούς λόγους. Σίγουρα όχι όπως συμβαίνει σήμερα αλλά για ιατρικούς σκοπούς, ενδεχομένως ως παυσίπονο και αναλγητικό. Οι παπαρουνόσποροι, οι οποίοι παράγονται στην Κρήτη από την εποχή του Χαλκού, έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε ασβέστιο, το οποίο βοηθά τον εγκέφαλο να παράγει την ουσία που προκαλεί ύπνο, τη μελατονίνη. 

Ειδώλια της θεάς των μηκώνων με στεφάνι με κάλυκες μήκωνος.
Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Από το στέμμα στο κεφάλι της θεάς υψώνονται τρεις παπαρούνες με κατακόρυφες χαρακιές στις κάψες τους. Το σχήμα της κάψας είχαν και τα μικρά πήλινα φιαλίδια μέσα στα οποία μεταφερόταν από χώρα σε χώρα το ακατέργαστο όπιο σε υγρή μορφή. Στην ιστορική τουλάχιστον εποχή έπιναν το όπιο διαλυμένο σε ποτό, συνήθως γλυκό κρασί, επειδή η γεύση του είναι πικρή. Το πήλινο αυτό ειδώλιο βρέθηκε σε αμπέλι ιδιοκτησίας Κοκοσάλη στα Καλέσα και αποκάλυψε πολλά για τα λατρευτικά άδυτα των Μινωιτών, αν και γενικότερα η αποκρυπτογράφηση των συμβολισμών στο μινωικό πολιτισμό, εφόσον δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες, δεν είναι απλή υπόθεση .Οι θεές με τα υψωμένα χέρια, συνδέονται με την παρακμή, αν μπορεί ποτέ να χαρακτηριστεί ως τέτοια, του μινωικού πολιτισμού, όταν πια οι Μινωίτες ζούσαν σε μικρούς οικισμούς χωρίς τα πλούτη που τους εξασφάλιζε τους προηγούμενους αιώνες η θαλασσοκρατορία τους.
Σταθερά όμως, και επί της ακμής και στην παρακμή τους είναι η λατρεία της μεγάλης θεάς, με τα ειδώλια της να είναι εντυπωσιακού μεγέθους και όλα με τα χέρια σε στάση ικεσίας.
Το μέγεθος αυτών των ειδωλίων αλλά και η τοποθέτηση τους πάνω σε βάθρα, σε στεγασμένους χώρους, δεν αφήνει αμφιβολίες για το ότι πρόκειται για θεότητες. Τα πήλινα προσαρτήματα, δε στα κεφάλια τους και στα χέρια, εξειδικεύουν την ιδιότητα της μεγάλης θεάς ως προστάτιδας του ήλιου, του ουρανού, του αέρα, της γης και στην περίπτωση της θεάς των μηκώνων την λειτουργία της ως θεραπεύτρια.

Οι αρχαίοι γνώριζαν καλά τις υπνωτικές και ναρκωτικές ιδιότητες του φυτού, καθώς και οι γιοι του Άδη Ύπνος και Θάνατος συνδέονται με τις παπαρούνες και απεικονίζονται να τις κρατούν ή να είναι στεφανωμένος με αυτές, προφανώς λόγω των ιδιοτήτων των διαφόρων ειδών παπαρούνας που φέρνουν από ύπνο μέχρι θάνατο. Ο θεός Ύπνος έσταζε χυμό παπαρούνας, δηλαδή όπιο, από το ραβδί του. Είναι προφανής ο συμβολισμός της χρήσης του φυτού καθώς από τον ύπνο που μπορεί να προκαλέσει η κοινή παπαρούνα (Μήκων η Ροιάς Papaver Rhoeas) φθάνουμε στον θάνατο που μπορεί να προκαλέσει η οπιούχος παπαρούνα (Μήκων η υπνοφόρος Papaver somniferum). Συνεχίζοντας το ταξίδι στον μύθο αξίζει να αναφερθεί η εύφορη πεδιάδας της Μηκώνης ακολουθώντας την περιγραφή που μας δίνει ο Jean- Pierre Vernant  εμπνευσμένος φυσικά από την Θεογονία του Ησίοδου, στο βιβλίο του "Το Σύμπαν, οι Θεοί, οι Άνθρωποι":

"Οι θεοί δεν ζουν αποκλειστικά στον Όλυμπο, μοιράζονται με τους θνητούς κάποια κομμάτια γης. Ειδικότερα υπάρχει στην Ελλάδα ένα μέρος, κοντά στην Κόρινθο, η Μηκώνη, όπου θεοί και άνθρωποι ζουν μαζί, ανακατεμένοι. Τρώνε το ίδιο φαγητό, κάθονται στο ίδιο τραπέζι, γλεντούν αντάμα. Κάθε μέρα είναι γλέντι και χαρά. Τρώνε, πίνουν, γλεντούν, ακούν τις Μούσες να ψάλλουν την δόξα του Δία, τις περιπέτειες των θεών. Η πεδιάδα της Μηκώνης είναι μία εύφορη και πλούσια γη, αφού η κακοκαιρία και οι εποχές με τα σκαμπανεβάσματα τους δεν την πιάνουν. Είναι μία χρυσή εποχή, οπού οι θεοί και οι άνθρωποι δεν έχουν ακόμα ξεχωρίσει, μια χρυσή εποχή που μερικές φορές την ονομάζουμε εποχή του Κρόνου, μια περίοδος προγενέστερη της πάλης ανάμεσα στον Κρόνο και τους Τιτάνες, από την μια, και στον Δία και τους Ολύμπιους θεούς, από την άλλη, όπου ο θεϊκός κόσμος δεν έχει ακόμη παραδοθεί στην βία και στην αγριότητα. Ο κόσμος είναι ειρηνικός, είναι μια εποχή πριν από τον χρόνο. Και οι άνθρωποι έχουν στην εποχή αυτή την θέση τους. Εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι παρέμεναν νέοι, εξίσου δυνατοί στα χέρια και στα πόδια όπως στην αρχή. Γέννηση, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, για αυτούς δεν υπήρχε. Μπορεί μάλιστα το ζήτημα της καταγωγής τους να μην τέθηκε ποτέ, να βρέθηκαν απλώς εκεί ανακατεμένοι με τους θεούς, παρόμοιοι με τους θεούς. Εκείνη την εποχή λοιπόν, οι άνθρωποι, νέοι για πάντα, δεν ήξεραν τι θα πει γέννηση ούτε θάνατος. Δεν υπόκειντο στο χρόνο που εξασθενεί τις δυνάμεις και φέρνει τα γηρατειά. Οι γυναίκες δεν έχουν ακόμα δημιουργηθεί. Υπάρχει το θηλυκό στοιχείο, οι θεές, θνητές γυναίκες όμως δεν υπάρχουν. Οι άνθρωποι είναι αποκλειστικά γένους αρσενικού: αγνοούν τις αρρώστιες, τα γηρατειά, τον θάνατο και τον μόχθο, αγνοούν και το σμίξιμο με τις γυναίκες. Από την στιγμή που ένας άνδρας πρέπει για να αποκτήσει παιδί, να σμίξει με μια γυναίκα, ολόιδια με αυτόν και συγχρόνως διαφορετική η γέννηση και ο θάνατος γίνονται η μοίρα των ανθρώπων. Στην Μηκώνη, οι θεοί και οι άνθρωποι ζουν μαζί, αλλά η στιγμή του χωρισμού έχει φτάσει. Ο Δίας αναθέτει την μοιρασιά στον Προμηθέα". Η μοιρασιά γίνεται. Θεοί και άνθρωποι χωρίζονται. Ο Προμηθέας θα κινήσει τα νήματα για την τύχη των ανθρώπων και η Πανδώρα, η πρώτη γυναίκα στον κόσμο, θα εμφανιστεί".

Την λέξη Μήκων όμως την συναντάμε και στην μαιευτική ως μηκώνιο. Με τον όρο μηκώνιο αναφερόμαστε στα πρώτα κόπρανα του νεογνού. Το μηκώνιο αποτελείται από υλικά, που κατάπιε το νεογνό όσο ήταν μέσα στη μήτρα. Κατά βάσιν αποτελείται από χολή και εντερικά κύτταρα και εμφανίζεται στο έντερο από τον πέμπτο μήνα της κύησης. Η παρουσία μηκωνίου στο αμνιακό υγρό συνδέεται συχνά με νεογνά, τα οποία κατά τη γέννησή τους φαίνονται νοθρά και δεν παρουσιάζουν την επιθυμητή αντιδραστικότητα σε ερεθίσματα. Ο Αριστοτέλης παρατήρησε πως η παρουσία μηκωνίου στο αμνιακό υγρό κατά τον τοκετό συνδέεται με την γέννηση νεογνών, που κοιμούνται. Έτσι υπέθεσε πως, όπως και οι σπόροι της παπαρούνας (μήκων), το μηκώνιο κοιμίζει τα νεογνά και το ονόμασε αναλόγως. Το όπιο, το οποίο παράγεται από την παπαρούνα, όταν είναι ακατέργαστο, έχει μαύρο χρώμα σαν του μηκωνίου. Φαίνεται πως συχνά ένα έμβρυο που δυσχερεί, αποβάλλει το μηκώνιο εντός της μήτρας και όχι, όπως είναι το κανονικό, τις πρώτες ημέρες της ζωής του εκτός μήτρας. Για αυτόν το λόγο είναι ανησυχητικό σημάδι η ανίχνευση μηκωνίου στο αμνιακό υγρό μετά από την θεραπευτική ρήξη των υμένων κατά τον τοκετό.

Κλείνοντας το ταξίδι στην Μηκώνη, την λήθη και την παύση των πόνων, αξίζει να αναφερθεί πως μνημονεύεται στις μέρες μας η παπαρούνα. Οι βετεράνοι του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ξεκίνησαν να φοράνε καρφιτσωμένη σε σακάκια, καπέλα και τσάντες, μια χάρτινη παπαρούνα για να τιμήσουν τους νεκρούς τους στις 11 Νοεμβρίου, ημερομηνία της λήξης του. Αυτό προήλθε γιατί οι παπαρούνες, ήταν το μόνο φυτό που φύτρωνε στα πεδία μάχης στη Φλαμανδία (πιστεύεται ότι το αίμα των στρατιωτών είχε προκαλέσει τις κόκκινες παπαρούνες για να ανθίσουν και μερικοί το πήραν σαν σημάδι ότι τελικά ο πόλεμος έχει τελειώσει).
Η υιοθέτηση της παπαρούνας ως συμβόλου της λήξης του πολέμου προέρχεται από το ποίημα «Στις πεδιάδες τις Φλάνδρας», το οποίο έγραψε το 1915 ο Αμερικανός υπολοχαγός Τζον Μακ Κρέι, προς τιμήν ενός φίλου του που σκοτώθηκε στη μάχη. Ο Μακ Κρέι στο ποίημα του αναφερόταν στις παπαρούνες, που άνθισαν στη Φλάνδρα τον Μάιο του 1915, μέσα στο πεδίο του πολέμου. Ήταν τα πρώτα λουλούδια που άνθιζαν στα λιβάδια που είχαν καεί από τα πυρά του πολέμου. 
Ας διαβάσουμε τον υπέροχο ύμνο στην ζωή και τον θάνατο του Τζον Μακ Κρέι:

Στις πεδιάδες τις Φλάνδρας, παπαρούνες ανθίζουν 
Ανάμεσα στους σταυρούς σειρά με σειρά 

Την δικά μας θέση έτσι θυμίζουν. 

Κορυδαλλοί θαρραλέα πετώντας, αψηφούν των όπλων την κλαγγή σπάνια κελαηδίσματα τραγουδώντας.

Είμαστε οι νεκροί. 

Πριν λίγες μέρες, ζήσαμε, νιώσαμε την αυγή και είδαμε την ομορφιά της δύσης. 

Αγαπήσαμε και αγαπηθήκαμε, και τώρα κειτόμαστε στις πεδιάδες τις Φλάνδρας.

Κράτα αυτό που έμεινε από την μάχη μας με τον εχθρό. 

Σε σένα τ’ αδύναμά μας χέρια παραδίδουν τον πυρσό. 

Κάνε τον δικό σου, κράτα τον ψηλά. 

Και αν η πίστη σου καμφθεί για μας που ‘χουμε πεθάνει δεν θα κοιμηθούμε ποτέ, όσο φυτρώνουν παπαρούνες στις πεδιάδες της Φλάνδρας.

Οι κονκάρδες με την παπαρούνα άρχισαν να καθιερώνονται το 1920, εις μνήμη των θυμάτων του πολέμου. Κάθε χρόνο στη Βρετανία και τον Καναδά, εκατομμύρια άνθρωποι φορούν την παπαρούνα στο πέτο. Ιδίως για τους αξιωματούχους, είναι απαράδεκτες οι δημόσιες εμφανίσεις χωρίς την κονκάρδα, γεγονός που έχει κάνει πολλούς να μιλούν για τον «φασισμό της παπαρούνας».
Στην Ελλάδα, ο Στρατής Μυριβήλης έκανε αναφορά στο λουλούδι στο αντιπολεμικό βιβλίο του «Ζωή εν Τάφω» που διαδραματίζεται επίσης στην διάρκεια του Πρώτου παγκοσμίου πολέμου και μας μιλά το παρακάτω απόσπασμα για την έκπληξη του συγγραφέα όταν "συναντά" στο πεδίο της μάχης μια παπαρούνα..

«Ήταν ένα λουλούδι εκεί! Συλλογίσου. Ένα λουλούδι είχε φυτρώσει εκεί μέσα στους σαπρακιασμένους γεώσακους. Και μου φανερώθηκε έτσι ξαφνικά τούτη τη νύχτα που ‘ναι γιομάτη θάματα. Απόμεινα να το βλέπω σχεδόν τρομαγμένος. Τ’ άγγισα με χτυποκάρδι, όπως αγγίζεις ένα βρέφος στο μάγουλο. Είναι μια παπαρούνα. Μια τόση δα μεγάλη, καλοθρεμμένη παπαρούνα, ανοιγμένη σαν μικρή βελουδένια φούχτα. Αν μπορούσε να τη χαρεί κανένας μέσα στο φως του ήλιου, θα ‘βλεπε πως ήταν άλικη, μ’ ένα μαύρο σταυρό στην καρδιά, με μια τούφα μαβιές βλεφαρίδες στη μέση». 

Σε έναν κόσμο όπου γυρνάει σε κύκλους διπολικούς, όπου, για ό,τι υπάρχει, επίσης υπάρχει και το αντίθετό του, η τρίτη λύση μοιάζει αδύνατη να υφίσταται. Αν και η Μνημοσύνη, η μητέρα των μουσών, η μνήμη, είναι το πρώτο που πρέπει να κατακτήσει ο νους του κάθε αναζητητή της αληθείας, άλλο τόσο το αντίθετό της, η Λησμοσύνη, η λήθη, θεωρείται επίσης απαραίτητη στη δυστυχία που επιφέρει η κατάκτηση της αλήθειας και λειτουργεί ως βάλσαμο, ως παυσίπονο. Έτσι βλέπουμε πως ακόμα και μια θεά, την Δήμητρα, αδυνατεί να αντέξει τον χαμό της κόρης της και το μόνο που την ηρεμεί και την γαληνεύει είναι η προσωρινή έστω λύση της Λήθης.
Είθε να βρεθεί η δύναμη σε όλους μας να αντέχουμε τα βάρη και της Λήθης και της Μνήμης.

Η έρευνα έγινε από την Γιώβη βασιλική.
Πληροφορίες όπως και αυτούσια αποσπάσματα για να παργματοποιηθεί το παραπάνω άρθρο συλλέχθηκαν από αναφορές του Μενέλαου Κ. Λυγνού Μαιευτήρα Χειρουργού Γυναικολόγου,
https://enallaktikidrasi.com/, http://www.kosmos-zine, http://www.herb.gr, Σάκη Κουβάτσου στα Χανιώτικα Νέα, https://www.alfakatsifa, https://www.astrology,https://www.e-storieskritis.gr
htmlhttp://www.mixanitouxronou και Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας. της Δήμητρας Μήττα