Πασικράτα: Η θεά που παρηγορεί και απελευθερώνει

Πασικράτα ήταν το όνομα μιας θεάς που λατρευόταν ως τοπική λατρεία σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο. Εικάζεται ότι επρόκειτο για λατρεία χθόνιας Αφροδίτης ή Άρτεμης. Ιερά της Πασικράτας έχουν βρεθεί στη Δημητριάδα (Θεσσαλία) (από τον 3ο αιώνα π.Χ. έως τουλάχιστον τον 2ο αιώνα μ.Χ.), την Αμβρακία (Ήπειρος) και στην Ηράκλεια (Μακεδονία).

 Η θεσσαλική Πασικράτα είναι θεά με χθόνια χαρακτηριστικά και ταυτίζεται με μία επίσης χθόνια ιδιότητα της Αφροδίτης. Ο Ν. Παπαχατζής στην εργασία του για τη θεσσαλική αυτή θεότητα θεωρεί ότι στο ταφικό και παρόδιο ιερό του νότιου νεκροταφείου της Δημητριάδας λατρεύονταν η Πασικράτα (Αφροδίτη των νεκρών) και η Άρτεμη Εν(ν)οδία που ο ίδιος μελετητής ταυτίζει με την Εν(ν)οδία των Φερών.

Η Πασικράτα ταυτίστηκε από τους Αρβανιτόπουλο και Παπαχατζή με την Αφροδίτη λόγω της ευρέσεως αγαλματίων Αφροδίτης στο ιερό της λατρείας της και στο νεκροταφείο της πολης αντίστοιχα. Η Αφροδίτη, όπως και οι περισσότερες θεότητες του ελληνικού πανθέου, έχει και χθόνιο χαρακτήρα. Δεν είναι μόνο θεά της ευφορίας στον κόσμο των θνητών, αλλά και θεά της γονιμότητας στον κάτω κόσμο. Η υπόστασή της αυτή τη μετατρέπει σε παρηγορητική θεά, της οποίας η μορφή συντροφεύει κυρίως τις γυναικείες και παιδικές ταφές.
Η προσωνυμία Πασικράτα συνοδεύει το όνομα της Άρτεμης σε αναθηματικές επιγραφές από την Αμβρακία και τη Θεσπρωτία στην Ήπειρο. Στη θεά που άλλοτε ταυτιζόταν με την Κόρη και άλλοτε με την Άρτεμη, περισσότερο όμως πρόκειται για μία πασικράτη θεά, απευθύνονταν σε δύσκολες στιγμές οι πιστοί ζητώντας την εύνοιά της. Το επίθετο Πασικράτα ή Πασικράτεια αποδίδεται στην Περσεφόνη στον  Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα.
Το όνομα θεωρείται το γυναικείο αντίστοιχο του Παγκράτη (παντοδύναμου), που αποδίδεται στον Ηρακλή.
Η μαρτυρία για τη λατρεία της θεάς από την Άνω Μακεδονία προέρχεται από το Suvodol στα όρια Πελαγονίας και Λυγκηστίδας. 

Σε μαρμάρινο τετράπλευρο βωμό έχουν χαραχθεί τρεις απελευθερωτικές επιγραφές με αφιέρωση δούλου στη θεότητα. 

Στην επιγραφή α) η Ἰουνία Αὐρηλία αφιερώνει τη δούλη της Κοπρυλλώ στη θεά κατά τη διάρκεια εορτής στην περιοχή προς τιμήν της. Παραδίδει επιπλέον την αξία της δούλης. Η Ιουνία Αυρηλία έχει στη δικαιοδοσία της τρεις απελευθέρους.

Στην επιγραφή β) η Αὐρηλία Ματιδία αφιερώνει στην Πασικράτα τη δούλη της Πρῑμα.

Στην επιγραφή γ) ο Διόνυος αφιερώνει στη θεά το δούλο του Φίλητο, που είχε αγοράσει παλαιότερα. Η αναγραφή υἱόν μου καί δοῡλον στους στ. 4-5, δεν είναι βέβαιο ότι αναφέρεται στο ίδιο πρόσωπο. Σύμφωνα με τους Robert και Bömer θα ήταν επίσης δυνατό να πρόκειται για δύο πρόσωπα, για το γιο του αναθέτη, του οποίου δεν παραδίδεται το όνομα και ο οποίος αφιερώνεται στη θεά και το δούλο του Φίλητο, ο οποίος απελευθερώνεται. Πιθανότερη είναι η άποψη ότι ο Διόνυος προβαίνει στην απελευθέρωση του γιου του Φιλήτου, επίσης δούλου.

Οι τρεις παραπάνω επιγραφές δεν είναι σύγχρονες, όπως πληροφορούμαστε από τις χρονολογήσεις που παρέχουν τα ίδια τα κείμενά τους, ωστόσο οι αναγραφόμενες πράξεις τοποθετούνται γενικά στα τέλη του 2ου με αρχές του 3ουαι. μ.Χ. Το όνομα της Πασικράτας απαντάται επίσης σε επιγραφή του 5ουαι. π.Χ. στο Σελινούντα.

Την ενάτη του μηνός Δεσίου, που συμπίπτει με το Μάιο, η θεά τιμόταν με γιορτή στην περιοχή. Η λατρεία της θεάς θα πρέπει να ήταν σημαντική στην περιοχή. Η Πασικράτα προφανώς διέθετε ιερό και ήταν θεότητα-εγγυήτρια των απελευθερωτικών πράξεων.

Ανεξάρτητα από τις καταβολές της Πασικράτας, φαίνεται ότι στην περιοχή της Άνω Μακεδονίας λατρεύτηκε ως μια μητροπρεπής θεότητα που είχε άμεση σχέση με τις απελευθερώσεις, όπως η Μητέρα των Θεών και η Άρτεμη Εφεσία.

Κάπου εδώ τελειώνει η μικρή αναφορά σε μια θεότητα που λατρεύτηκε σε μεγάλο μέρος της Μακεδονίας. 

Η θεά Πασικράτα ελευθερώνει δούλους, παρηγορεί και συνοδεύει τις γυναίκες και τα παιδιά στον Άδη. 

Κλείνοντας, αφήνω μια επίκληση που βγαίνει μέσα από την καρδιά μου. Ας εισακουστεί:

Χαίρε θεά! Είθε να μας παρηγορεις όταν τα αλγη κυκλώνουν τα κορμιά μας. 

Χαίρε θεά με τα πολλά ονόματα! Είθε να μας γιατρεύεις από τα άρρωστα πάθη που αναβλύζουν από την ανελεύθερη ψυχή μας. 

Χαίρε θεά απελευθερώτρια! Ελευθέρωσε μας από τις φαυλότητες και τις κακότητες που χρόνια  δεσμεύουν τον θεικό μας σπινθήρα. 

Δώσε μας τέτοια υποδήματα, που τα ίχνη από το πέρασμα μας σε αυτήν την γη να μην πληγώσουν κανένα άνθος, κανένα ζώο, κανέναν άνθρωπο! 

Και εσύ θεά, όταν μας υποδεχτείς στα εύφορα λιβάδια των ιερών πεδίων, όπου κάθε άνθρωπος είναι γραφτό του να βρεθεί, απάλυνε τον πόνο των δικών μας ανθρώπων και παρηγόρησε τους. 

Και σε εμάς, τους διψασμένους για θεική πλεύση, δώσε μας ούριο άνεμο για το μόνο της ζωής μας ταξείδιον, αυτό της Αλήθειας, στους κόσμους των θεών και των ψυχών!   

*Έρευνα και συλλογή πληροφοριών από την Γιώβη Βασιλική. Για να πραγματοποιηθεί το παραπάνω άρθρο αυτούσια αποσπάσματα και παράγραφοι συλλέχθηκαν από:

-Ν. Παπαχατζής, «Η Πασικράτα της Δημητριάδας»

- Διδακτορική διατριβή της Καλλιόπη Γ. Χατζηνικολάου "Οι λατρείες των Θεών και των Ηρώων στην Άνω Μακεδονία κατά την αρχαιότητα" (Ελίμεια, Εορδαία, Ορεστίδα, Λυγκηστίδα)

Φωτογραφίες από ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών στην περιοχή της Δημητριάδας.