ΘΕΑ ΕΛΕΙΘΙΥΑ: Η ΛΥΣΙΖΩΝΟΣ ΘΕΑ ΤΟΥ ΤΟΚΕΤΟΥ

«Είσαι η Ειλείθυια και σε φοβερές ανάγκες λύνεις τους πόνους, γιατί μόνον εσένα καλούν οι λεχώνες για ανακούφιση της ψυχής τους. Γιατί εσύ κάνεις τις γυναίκες να λησμονούν του τοκετού τους πόνους και είσαι πάντοτε ή σωτηρία όλων.»

                                                                                                              Ορφικός ύμνος Προθυραίας

Η θεά Ειλείθυια ή Ειλειθυία είναι η βοηθός θεότητα του τοκετού. Συνεπικουρούμενη από τις Τρεις Μοίρες βοηθούσε στην ομαλή εξέλιξη του τοκετού και γι’ αυτό την αποκαλούσαν λυσίζωνο, μητροπόλο, ποτνία.Απαντάται και με τα ονόματα Ειλήθυια, Ελεύθεια, Ελενθώ ή Ελευθώ και Ελειθώ.
Επίσης το προσωνύμιό της ήτανε Προθυραία: προσωνυμία επίσης της Αρτέμιδος και της Εκάτης.
Στεκόταν μπροστά στη θύρα και βοηθούσε στον τοκετό των γυναικών.
Είναι η θεά της γέννησης και των πόνων του τοκετού. Βοηθάει τις γυναίκες να γεννήσουν και ν' αντέχουν τους πόνους της γέννας.
Κόρη του Δία και της Ήρας και αδελφή της Ήβης, του Άρη και του Ηφαίστου. Υπηρετεί την Ήρα αλλά δεν διστάζει όμως ν' απελευθερώσει τη Λητώ, παρά τη ρητή απαγόρευση της μητέρας της Ήρας, για να γεννηθούν ο Απόλλωνας και η Άρτεμη, καθώς και την Αλκμήνη για να γεννηθεί ο Ηρακλής.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΊΑ
Η ονομασία Ειλείθυια, κατά τον Αδ. Ι. Αδαμαντίου φαίνεται να παράγεται εκ των αρχαίων ρημάτων "ειλέω" (=στενοχωρώ, πιέζω κλπ) και του "θύω" (=στενάζω με ορμή, τρελαίνομαι, σείω αλλά και θυσιάζω).
Κατά την αρχαία παράδοση το όνομα αυτό οφείλεται σε ικετευτική κραυγή των επιτόκων: «Ελθέ!», «Ελθέ!» με την οποία και καλούσαν τη θεά σε βοήθεια.
Προγενέστερα όμως αναφέρεται ο πληθυντικός "Ειλείθυιαι" ως θυγατέρες του Δία και της Ήρας οι οποίες και χαρακτηρίζονται "μογοστόκοι" (=επίφοροι πόνων).
Κατά τον Σκεύο Ζερβό, η λέξη προέρχεται από το θηλυκό της μετοχής παρακειμένου του ρήματος «έρχομαι» (είλειθα και ελείλειθα) και σημαίνει την ερχομένη.
Η λέξη «Ελευθώ» από τον αόριστο «ηλυθώ» (κατά τον Ζερβό) του ρήματος «έρχομαι».
Η λέξη, όμως, «Ιλειθυία» πιθανόν να είναι παρετυμολογία, ίσως από το ουσιαστικό «ίλαος» και «ίλειος», δηλ. αυτή που γνωρίζει και εξευμενίζει τις ωδίνες του τοκετού ή από το ρήμα «ιλάσκομαι» (καταπραΰνω τους πόνους).

ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΑΣ
Πριν και μετά την γέννα, οι γυναίκες της πρόσφεραν διάφορα αφιερώματα. Τη λάτρευαν, επίσης και ως θεά που φροντίζει τα νεογέννητα.
Οι περί αυτής μύθοι ποικίλλουν, αν και πολλές φορές αντιφάσκουν.
Ο Ό μ η ρ ο ς πρώτος την αναφέρει ως "έφορο" του τοκετού, και της απελευθέρωσης της εγκύου, προστάτης θεά των επιτόκων. Σημειώνεται ότι οι ωδίνες τοκετού, στην εποχή του Ομήρου, συγκρίνονταν με αόρατα λεπτά βέλη που έριχναν οι "Ειλείθυιες" και που διαπερνούσαν το σώμα της τίκτουσας γυναίκας προκειμένου έτσι να εξευμενιστεί. Χαρακτηριστικός είναι και ο μύθος για τη Λητώ που επί 9 ημέρες ανέμενε, την κρατούμενη από την Ήρα, Ειλείθυια.
(Ομηρ. ύμνος προς Απόλλωνα 117-130).
Ο Η σ ί ο δ ο ς την θεωρεί αρωγό θεά του τοκετού, ενώ ο Ω λ ή ν (ένας γηραιός ιερός αοιδός της Ελευσίνας) την θεωρεί μητέρα του Έρωτα που οι μετ΄ αυτής σχέσεις είναι ευνόητοι.
Ο ίδιος αυτός ποιητής την αποκαλεί "Εύλινον" (=καλώς κλώθουσα) και όπως παρατηρεί ο Παυσανίας (ΙΧ 27,2) μάλλον την συγχέει με την Μοίρα της ζωής θεωρώντας την όμως αρχαιότερη του Κρόνου δίνοντας έμφαση στην αρχή των πραγμάτων.
Στη Τεγέα η θεά ονομαζόταν "Αυγή εν γόνασι" γιατί ταυτιζόμενη με την Αυγή γονατιστή γέννησε τον Τήλεφο.
Εν τούτοις στο Αίγιο (από αρχαία νομίσματα) η Ειλείθυια εικονίζεται όρθια με τον αριστερό βραχίονα υψωμένο και το χέρι ανοικτό ως σημείο έκπληξης, ενώ στο δεξί φέρει πυρσό, σύμβολο της ζωής.
Κατά τη δωρική παράδοση η λατρεία της θεάς μεταδόθηκε από την Κρήτη σε όλη την αρχαία Ελλάδα.
Η θεά των τοκετών λατρευόταν πάρα πολύ στην Κρήτη ως σύμβολο της μητρότητας και της γονιμότητας. Τα ιερά της βρίσκονταν κυρίως σε σπήλαια γεγονός που φανερώνει την αρχέγονη λατρεία της θεότητας.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια που σχετίζονται με τον κύκλο της βλάστησης υποστηρίζεται ότι μεταφέρθηκαν από την Κρήτη στην Αττική, ενώ είναι εμφανέστατη η ετυμολογική συγγένεια του ονόματος της θεάς και των μυστηρίων που σχετίζονται με τον ερχομό ελεύθω - έλευσις - Ειλείθυια - Ελευσίνα, με τη γέννηση.
Η θεά είχε πολλά ιερά στην Κρήτη, ιδιαίτερα στις κεντρικές περιοχές, και η λατρεία της που ήταν διαδεδομένη όσο οπουδήποτε αλλού, διατηρήθηκε μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια και την παλαιοχριστιανική εποχή, από όσα μαρτυρούν τα ανασκαφικά ευρήματα στους τόπους - σπήλαια λατρείας.
Στην Κρήτη τα πιο γνωστά λατρευτικά ιερά σπήλαια της θεάς ήταν στην Αμνισό, στην Ολούντα, στο Δικτυνναίο και στην Ίνατο, αλλά η κύρια έδρα της θεάς ήταν στην αρχαία Λατώ.
Από ότι πάντως φαίνεται υπήρχε μεγάλη σχέση της λατρείας της θεάς Ειλείθυιας με την Λητώ και στην Κρήτη, πράγμα που φανερώνει τη μεγάλη διάδοση του μύθου της γέννησης του Απόλλωνα και της Άρτεμης.
Το πιθανότερο πάντως είναι ότι η θεά κατάγεται από την κρητική λατρεία.
Δίπλα στο δύσκολο λιμάνι της Αμνισού, ούτε δέκα χιλιόμετρα από το σημερινό Ηράκλειο, υπάρχει το σπήλαιο της Ειλειθυίας.
Το γεγονός ότι προσδιορίζει το λιμάνι με βάση το σπήλαιο καταδεικνύει και τη σπουδαίοτητα που κατείχε στον αρχαίο κόσμο. Η σπηλιά χρησιμοποιούταν ως τόπος λατρείας αλλά και ίασης απο τους Κρήτες για χιλιάδες χρόνια.
Η είσοδός του είναι μικρή και «κρυμμένη» στη σκιά μιας μεγάλης αγριοσυκιάς. Λίγα μέτρα παρακάτω ο λείος βράχος, ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της αρχαίας λατρείας. Στο κέντρο του σπηλαίου βρίσκεται ένας βαίτυλος, ένας λατρευτικός λίθος που θεωρείται ότι εμπεριέχει τη θεότητα.
Στον βαίτυλο βρέθηκαν άφθονα κατάλοιπα προσφορών και βρίσκεται μέσα σε ένα ορθογώνιο βωμό.
Ο βωμός περικλείει δύο κυλινδρικούς σταλαγμίτες με ανθρώπινες μορφές (μητέρα και παιδί), οι οποίοι πιστεύεται ότι ήταν αντικείμενο λατρείας.
Η λαογραφία αναφέρει πως μέχρι και πρόσφατα αρκετές γυναίκες έτριβαν τη κοιλιά τους για να έχουν μία υγιή εγκυμοσύνη. Ακόμη μέχρι και σήμερα, έξω από το σπήλαιο μπορεί να βρει κανείς κομμένα μαραμένα λουλούδια. Τα αφήνουν οι επισκέπτες της σπηλιάς σαν ένδειξη τιμής στην αρχαία θεά του σπηλαίου.
Στην ίδια θεότητα είναι πιθανόν να απέδιδαν ακόμα φυτικές και οργιαστικές ιδιότητες, καθώς και χθόνια και υποχθόνια χαρακτηριστικά, όπως συνάγεται από αρχαιολογικά ευρήματα του σπηλαίου: ανάγλυφες πλάκες με ανάγλυφες ιθυφαλλικές μορφές, πήλινα ομοιώματα αγκαλιασμένων ζευγαριών και άλλα.
Από τις ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν εντός του σπηλαίου της Ινατίας Ειλειθυίας, αποκαλύφθηκε σημαντικός αριθμός αξιόλογων ευρημάτων, όπως χρυσά και αργυρά αντικείμενα, πήλινα ειδώλια (Νιοβίδες) και πλακίδια, πήλινα αγγεία, νομίσματα, χρηστικά και λατρευτικά σκεύη, κοσμήματα, και άλλα αφιερώματα. Σήμερα, μέρος του αρχαιολογικού αυτού θησαυρού, εκτίθεται στις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΩΛΟΠΑΝΟΥ
Ωστόσο στις μέρες μας την θέση της έχει πάρει ως ο ελευθερωτής των εγκύων, ο άγιος Ελευθέριος.
Ένας άντρας που προστατεύει τις εγκύους. Πόσο οξύμωρο! Αν ψάξουμε κάτω από την ιστορία θα βρεθούμε πάλι σε σπασμένους ναούς και την βίαιη αντικατάσταση της θεάς από έναν άντρα.
Δίπλα στην μητρόπολη Αθηνών βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου η οποία χτίστηκε ακριβώς πάνω στο ιερό της Ειλείθυιας.
Επίσης στις 8 Σεπτεμβρίου, της γεννήσεως της Θεοτόκου, γιορτάζει το τριπλό προσκύνημα της Παναγιάς Κωλοπανούς (παλιό πέτρινο, μεταγενέστερο κεραμικό και νεότερο τσίγκινο), που βρίσκεται δίπλα από τον πλάτανο του απέναντι κτήματος των εγκαταστάσεων του υποσταθμού της ΔΕΗ, βόρεια από το εγκαταλειμμένο χωριό Σουμούρια της Καλλονής Λέσβου.
Το προσκύνημα ονομάστηκε Παναγιά Κωλοπανού από το έθιμο των γυναικών της περιοχής να το επισκέπτονται μαζί με τα παιδιά τους την ημέρα της Γέννησης της Θεοτόκου και να ανάβουν το καντήλι του αποθέτοντας και δένοντας στα κλαδιά του πλάτανου κυρίως τα πρώτα «κωλόπανα» του νεογέννητου παιδιού τους, «για να το έχει η Παναγιά καλά», διατηρώντας ένα έθιμο που παραπέμπει στη λατρεία της αρχαίας θεάς Ειλείθυιας, της προστάτιδας του τοκετού.
Η θεά Ειλείθυια αναφέρεται από τον Πλάτωνα στο «Συμπόσιο» ως δεύτερη συνοδός της θεάς Καλλονής με τη φράση: «Ως Μοίρα λοιπόν (θεά του Πεπρωμένου) και ως Ειλείθυια (θεά του Τοκετού) επιστατεί στη γένεση η Καλλονή» και το παραπάνω έθιμο παραπέμπει επίσης στη λατρεία της αρχέγονης θεάς της Αφροδίτης-Καλλονής, στην αρχαία Πύρρα του ομώνυμου Κόλπου.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η θεά Ειλείθυια λατρεύτηκε, τιμήθηκε και δυστυχώς αφέθηκε σε έναν βαθύ ύπνο.
Η μέγιστη αρωγός θεά, προστάτιδα χιλιάδων επιτόκων ανά τους αιώνες, σφραγίστηκε βιαίως σε κάποιο σκοτεινό χριστιανικό μυαλό και πέρασε στον μύθο.
Αν ξεχάστηκε είναι κάτι που δεν λέγεται με σιγουριά.
Τα λουλούδια που αφήνονται μέχρι και σήμερα στα σπήλαια της δείχνουν πως μέσα στις μνήμες και στους μύθους σαφώς και παραμένει ζωντανή. Η μνήμη κυλάει στο αίμα της φυλής και οι εναπομείναντες Έλληνες ακόμη την τιμούν.
Η θεά περιμένει ίσως κάποιους μυσταγωγούς που, υπό των ήχων της έντονης και οργιαστικής μουσικής, θα ξυπνήσουν από τον βαθύ ύπνο της λησμοσύνης τους Έλληνες και θα την φέρουν πάλι στην θύρα τους ως προθυραια, βοηθός και λυτρωτής των πόνων του τοκετού.
Χαίρε θέα! Ελθε! Ελθε!

Έρευνα, αρθρογραφία και συλλογή πληροφοριών έγινε από την Γιώβη Βασιλική.
Πρωτοδημοσιεύτηκε στο μπλογκ μου Μυθική Αναζήτηση τον Σεπτέμβριο του 2013 και στο παρόν κείμενο συμπληρώθηκαν σημαντικές πληροφορίες