Δάρρωνας Επήκοος: ο θεραπευτής θεός των Μακεδόνων

«Μακεδονικὸς δαίμων, ᾧ ὑπὲρ τῶν νοσούντων εὔχονται.»

Ησύχιος
 Τα τελευταία χρόνια με τις συνεχόμενες ανασκαφικές έρευνες στη περιοχή της Πέλλας εντοπίστηκε ένα συγκρότημα ιερού στο οποίο αναγνωρίστηκαν λειτουργίες άμεσα σχετιζόμενες με θεραπευτικές πρακτικές. Η αναγνώριση της λατρευόμενης θεότητας οφείλεται στην εύρεση μιας αναθηματικής επιγραφής προς τον Δάρρωνα, ενός τοπικού, κατά τον Ησύχιο, θεραπευτή δαίμονα.
Ο Δάρρων είναι μία θεότητα που ανήκει στον κύκλο των θεραπευτών θεών. Σύμφωνα με τον Ησύχιο είναι ένας τοπικός θεραπευτής δαίμονας της Μακεδονίας και προς τον οποίο προσεύχονταν όταν ήθελαν να γιατρευτούν από κάποια αρρώστια. Η λατρεία του έχει εντοπιστεί μόνο σε μία θέση στην περιοχή της Μακεδονίας.
 Η λατρεία του Δάρρωνος είναι πιστοποιημένη στην Πέλλα από μία επιγραφή του α΄ μισού του 2ου αι. π.Χ., ωστόσο, αν το ιερό, στο οποίο βρέθηκε η επιγραφή ανήκει σε αυτόν τον δαίμονα, τότε η λατρεία του ανάγεται στο α΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. Κατά την περίοδο 1988-1991 έγιναν ανασκαφικές εργασίες στο τετράγωνο βόρεια τού συγκροτήµατος του περιβόλου. Στην περιοχή αυτή, εντοπίστηκαν κτηριακά κατάλοιπα, ενός ιερού, αφιερωµένου στον δαίµονα θεραπευτή Δάρρωνα.

Το λεγόμενο ιερό του Δάρρωνος βρίσκεται νοτιοδυτικά της αγοράς της αρχαίας Πέλλας, τέσσερα με πέντε οικοδομικά τετράγωνα δυτικά από το δημόσιο λουτρό της πόλης. Το ιερό είναι πιθανόν να εκτείνεται σε τέσσερα οικοδομικά τετράγωνα. Στο ιερό του Δάρρωνα η ανασκαφή αποκάλυψε μεγάλους υπαίθριους χώρους, δεξαμενές, φρεάτια, ένα κρηναίο, μικρό ναΐσκο καθώς και εργαστηριακούς και αποθηκευτικούς χώρους. Η ανεύρεση αναθηματικής επιγραφής του α' μισού του 2ου αι. π.Χ., με το όνομα του τοπικού θεραπευτή θεού, ΔΑΡΡΩΝ, ταυτίζει το συγκρότημα με χώρο λατρείας του. Είναι η πρώτη επιγραφική μαρτυρία με το όνομα του θεού, ο οποίος αναφέρεται από τον Ησύχιο ως θεραπευτής θεός. Με τη λατρεία του θεού σχετίζονται και τα γειτονικά συγκροτήματα, ένα κυκλικό κτίριο, που πιθανότατα συνδέεται με την άσκηση ηρωικής λατρείας κατά το πρότυπο του ιερού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο και ένα εστιατόριο, το οποίο εξυπηρετούσε τους προσκυνητές του ιερού. Τα ιερά της Πέλλας, η οργάνωση, η λειτουργία τους και τα αναθήματα προς τους θεούς συνθέτουν την ενότητα που αναφέρεται στη λατρεία. Τα ευρήματα προέρχονται από το ιερό του τοπικού θεραπευτή θεού Δάρρωνα αλλά και από τα ιερά της Μητέρας των Θεών και της Αφροδίτης, η οποία στην Πέλλα λατρευόταν ως προστάτις των νεκρών, καθώς και από το Θεσμοφόριο. Το ιερό του Δάρρωνος φαίνεται πως βρισκόταν σε χρήση μέχρι και τις αρχές του 1ου αι. π.Χ., οπότε εγκαταλείφθηκε και η πόλη της Πέλλας. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το ιερό κατέρρευσε χωρίς να έχουν απομακρυνθεί από τους χώρους του τα πολύτιμα αντικείμενα. 

Το εύρημα που οδήγησε στη συσχέτιση του ιερού με τον θεραπευτή θεό-δαίμονα Δάρρωνα είναι μία ενεπίγραφη βάση αναθήματος που βρέθηκε στο βορειοδυτικό οικοδομικό τετράγωνο του ιερού του Δάρρωνος. Η βάση, που χρονολογείται στο α΄ μισό του 2ου αι. π.Χ., έχει στην άνω επιφάνειά της τετράγωνο τόρμο για την ένθεση αναθήματος ενώ στην κύρια όψη φέρει την αναθηματική επιγραφή της Αμφιπόλεως στον Δάρρωνα Επήκοο, ένα επίθετο που ταιριάζει απόλυτα σε έναν θεραπευτή θεό, καθώς εισακούει τις παρακλήσεις των πιστών για θεραπεία. Στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο μέσα στο μεσαίο μεγαρόσχημο χώρο βρέθηκε, όπως αναφέραμε και παραπάνω, ένας μαρμάρινος βωμίσκος, που βοήθησε στην ταύτιση του χώρου με ναό. Στην ταύτιση του συγκροτήματος με ιερό βοήθησαν και τα πολυάριθμα πήλινα ειδώλια που έχουν βρεθεί, τα οποία προφανώς θα αποτελούσαν αναθήματα στο θεραπευτή θεό. Ειδώλια βρέθηκαν σε διαφόρους χώρους του ιερού, ενώ αρκετά βρέθηκαν και στο ναΐσκο του βορειοδυτικού τετραγώνου. Τα ειδώλια παριστάνουν ανδρικές και γυναικείες μορφές, αλλά υπάρχουν και ειδώλια πουλιών και ζώων, όπως ενός κριαριού. Καθώς η αναλυτική δημοσίευση του ιερού εκκρεμεί, δεν γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία για τη μορφή των ειδωλίων του ιερού. Ανάμεσα στα άλλα ευρήματα, όπως για παράδειγμα τα θραύσματα γλυπτών, ξεχωρίζει ένα πήλινο ομοίωμα δεξιού χεριού, φυσικού μεγέθους, που εικονίζεται από το μέσο του πήχεως και κάτω. Το ομοίωμα αυτό βρέθηκε σε έναν χώρο στο κέντρο του βορειοανατολικού οικοδομικού τετραγώνου. Ίσως να πρόκειται για μια ανάθεση ομοιώματος του μέλους που ζητήθηκε από το θεό να θεραπεύσει. Το ιερό, όπως προαναφέραμε, εγκαταλείφθηκε, όπως και ολόκληρη η πόλη, μέσα στον 1ο αι. π.Χ. Δεν έχουν εντοπιστεί προς το παρόν τουλάχιστον ευρήματα που να αποδεικνύουν τη συνέχιση της λατρείας του Δάρρωνος στην αυτοκρατορική εποχή στη ρωμαϊκή αποικία της Πέλλας.

Η απόδοση του ονόματος του Δάρρωνα ως επιθέτου κάποιου θεού με θεραπευτικό χαρακτήρα όπως του Απόλλωνα ή του Ασκληπιού από τον Kalleris αποτέλεσε την αιτία να συνδεθεί με τους παραπάνω θεούς. Αναπόφευκτα λοιπόν στην βιβλιογραφία προέκυψαν διάφορες απόψεις για το αν πράγματι ο Δάρρων διεκδίκησε λατρεία ως αυτόνομη θεότητα ή απλά αποτέλεσε θεϊκό επίθετο κάποιου θεραπευτή θεού. Ασφαλώς το μεγάλο ζήτημα που έχει προκύψει σχετικά με το παραπάνω ιερό αφορά το ίδιο το όνομα του Δάρρωνα.
Πρόκειται για μια αυθύπαρκτη δαιμονική οντότητα η οποία απολάμβανε την αποκλειστικότητα της λατρείας στο ιερό της Πέλλας ή συλλατρευόταν με άλλες πιο δημοφιλείς θεραπευτικές θεότητες προσκολλώμενη σε αυτές ως συνοδευτική κατώτερη ύπαρξη; Ή μήπως αποτελεί επίθετο κάποιου πανελλήνιου θεού όπως του Απόλλωνα ή του Ασκληπιού που βεβαιωμένα διέθεταν θεραπευτικές ιδιότητες;
Ο Ησύχιος ρητά αναφέρει πως ο Δάρρων ήταν «Μακεδονικὸς  δαίμων,  ᾧ  ὑπὲρ  τῶν  νοσούντων  εὔχονται».
O Kalleris ωστόσο υποστηρίζει ότι το όνομα Δάρρων είναι μια άλλη μορφή του ονόματος Θάρρων ή Θάρσων, συνοδευτικό επίθετο κάποιου θεραπευτή θεού όπως του Απόλλωνα ή του Ασκληπιού, διότι δίνει κουράγιο στους ασθενείς και βοηθά στην επανάκτηση της υγείας.
Η Ακαμάτη από την άλλη πλευρά παρουσιάζεται πιο επιφυλακτική στην ταύτιση του Δάρρωνα με άλλες θεότητες, αποδέχεται περισσότερο την τοπική καταγωγή του και δέχεται «την ύπαρξη στη μακεδονική πρωτεύουσα μιας τοπικής λατρείας με χθόνιο-ηρωικό χαρακτήρα».
Ο Meursius υπέθεσε ότι η λέξη δαρόν αναφέρεται σε κάποια μακεδονική εορτή. Ταυτόχρονα όμως δηλώνει και τον άζυμο άρτο.
Ο Kalleris συνδυάζοντας τις δύο αυτές έννοιες υπέθεσε ότι ίσως πρόκειται για άζυμους άρτους οι οποίοι προσφέρονταν από τους πιστούς στη θεότητα με την ελπίδα να εισακουστούν οι φωνές τους για να τους δοθεί μακροημέρευση.  Δεν είναι τυχαίο μάλιστα ότι ο Δάρρων στην επιγραφή από την Πέλλα χαρακτηρίζεται ως επήκοος. Κατά τον ίδιο τρόπο, το ψωμί αυτό συνδέεται με τον Δάρρωνα το οποίου το όνομα ταυτίζεται με τον θεό που χαρίζει υγεία στους αρρώστους και διασφαλίζει δαρόν βίον.

Στο άλλο άκρο εμφανίζεται ο Χρυσοστόμου ο οποίος στο άρθρο του «Συμβολές στην ιστορία της ιατρικής στην αρχαία Μακεδονία» υποστηρίζει πως στη Πέλλα «υπήρχε ένα σημαντικότατο ιερό που ανήκε στον Ασκληπιό και στους Ασκληπιάδες (Ηπιόνη, Μαχάων, Ποδαλείριος, Υγεία, Ακεσώ, και Πανάκεια) όπου σημαντική θέση θα είχαν ως εντεμένιοι και σύμβωμοι και άλλοι θεοί, ήρωες και δαίμονες της ιατρικής, όπως Απόλλων, ο Ηρακλής, καθώς και ο Δάρρων». Για τον τελευταίο μάλιστα πιστεύει πως δεν αποτελούσε κύρια θεότητα στην Πέλλα αλλά ότι απλά επρόκειτο για δαίμονα κοντά στον Ασκληπιό όπως συμβαίνει με τον Αγαθό Δαίμονα και τον Διόνυσο. Πράγματι, ο χαρακτηρισμός του Δάρρωνα ως δαίμονα τον διαφοροποιεί από τον ήρωα και ασφαλώς από τους θεούς.
Κατά τον Burkert ο όρος δαίμων αφορά ένα κατώτερο υπερφυσικό ον το οποίο αποτελεί ουσιαστικά «την καλυμμένη έκφραση της θεϊκής ενέργειας…Είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα της «ομηρικής» αντιλήψεως περί των θεών ως όντων με ατομικά, προσωπικά χαρακτηριστικά· καλύπτει το ενοχλητικό υπόλοιπο, στο οποίο δεν είναι δυνατό να δοθεί μορφή και ονομασία»
Ο Χατζόπουλος διαφοροποιείται από τους προηγούμενους καθώς πιστεύει ότι το όνομα Δάρρων αποτελεί το επίθετο ενός τοπικού θεραπευτή θεού ο οποίος απορροφήθηκε από την πανελλήνια μορφή του Ασκληπιού. Με την εύρεση όμως μιας επιγραφής στα Μύλασα της Μ. Ασίας που αναφέρει σύλλογο Δαρρωνιστών η συζήτηση σχετικά με το ζήτημα αυτό επανήλθε. Χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι.π.Χ. και πρέπει να συνδέεται με την έλευση και την εγκατάσταση Μακεδόνων μετά το πέρασμα του Αλεξάνδρου Γ’ από την περιοχή όπως προκύπτει από το γυναικείο όνομα Δημοκρίτη που συναντάται κυρίως στη κεντρική και βόρεια Ελλάδα.
Ο Carbon στην δημοσίευση της παραπάνω επιγραφής απορρίπτει τις απόψεις του Χατζόπουλου και επιμένει στην δαιμονική και όχι στη θεϊκή φύση του Δάρρωνα. Η συγκεκριμένη επιγραφή είναι πολύ σημαντική καθώς αποδεικνύει την λατρεία του δαίμονα αυτού από μια ομάδα ανθρώπων που κατάγονταν προφανώς από την Μακεδονία σε πολύ προγενέστερη εποχή από την επιγραφή της Πέλλας. Επομένως ενισχύεται η άποψη ότι ο Δάρρων αποτελούσε μακεδονική θεότητα αφού διεκδικεί την αποκλειστικότητα της λατρείας από ένα σύνολο ατόμων που φτάνουν σε σημείο να οργανώνονται σε λατρευτικό σύλλογο. Πολύ σωστά ωστόσο ο Carbon επισημαίνει ότι το πρόβλημα παραμένει ακόμη άλυτο.

Όλες οι παραπάνω απόψεις δείχνουν με τον πλέον σαφή τρόπο τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι μελετητές στην έρευνα σχετικά με τη θρησκεία στην αρχαία Μακεδονία δεδομένης της έλλειψης πηγών και της αποσπασματικότητας των αρχαιολογικών δεδομένων. Ασφαλώς δεν υπάρχει κανένας λόγος να απορρίψουμε την πληροφορία που μας παρέχει ο Ησύχιος.
Ο Δάρρων αναμφισβήτητα υπήρξε μακεδονικός θεραπευτής δαίμων ο οποίος λατρεύτηκε στη Πέλλα, και όχι μόνο, όπως δείχνουν οι επιγραφικές μαρτυρίες. Θα ήταν υπερβολικό όμως αυτή η κατώτερη οντότητα -ο δαίμων να διεκδικεί την αποκλειστικότητα της λατρείας και της θρησκευτικής ιατρικής σε ένα οργανωμένο ιερό που περιλάμβανε πολλά και μεγάλων διαστάσεων οικοδομήματα στην πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου όταν γνωρίζουμε από τις πηγές και από τα αρχαιολογικά δεδομένα ότι η κατεξοχήν θεραπευτική θεότητα η οποία μάλιστα προβαλλόταν και ευνοούνταν ιδιαίτερα από την βασιλική οικογένεια ήταν ο Ασκληπιός ή τουλάχιστον η τριάδα Απόλλων-Ασκληπιός-Υγεία. Αν ισχύει το αντίθετο, ότι δηλαδή ο Δάρρων αποτελούσε την κατεξοχήν λατρευόμενη θεότητα στο ιερό, τότε θα πρέπει να αναζητήσουμε αλλού ένα δεύτερο εξίσου οργανωμένο και εξοπλισμένο με όλα τα απαραίτητα κτήρια θεραπευτικό κέντρο αφιερωμένο στον Ασκληπιό, ενδεχόμενο που φαίνεται λιγότερο πιθανό.
Η περίπτωση όμως να λατρευόταν ο Ασκληπιός και όλη η οικογένειά του όπως υποστηρίχθηκε από τον Χρυσοστόμου είναι εξίσου υπερβολική καθώς δεν υπάρχει καμία μαρτυρία από την Μακεδονία που να παραδίδει τέτοια συλλατρεία παρά μόνο από τις μεγάλες θέρμες του Δίου, παράδειγμα το οποίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να ληφθεί υπόψη καθώς είναι πάρα πολύ ύστερο και αντιπροσωπεύει μια άλλη και διαφορετική εποχή.
Στην Μακεδονία των ελληνιστικών και των πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων ο Ασκληπιός λατρεύεται είτε μόνος του είτε σε συνάρτηση με τον πατέρα του Απόλλωνα ή την κόρη του Υγεία. Η επιγραφή που βρέθηκε στα Μύλασα της Μ. Ασίας μολονότι προέρχεται από χώρο μη μακεδονικό έχει σαφείς αναφορές στο διερευνώμενο χώρο αυτής της εργασίας, για το λόγο αυτό άλλωστε συνεξετάζεται εδώ. Μαζί με την επιγραφή της Πέλλας ουσιαστικά δίνει μια μαρτυρημένη χρονολογική έκταση της λατρείας του Δάρρωνα που εκτείνεται από τα τέλη του 4ου αι.π.Χ. έως το α’ μισό του 2ου αι.π.Χ. τουλάχιστον.
Προκύπτει λοιπόν πως ο δαίμων αυτός δεν απορροφήθηκε από καμιά πανελλήνια θεραπευτική θεότητα καθώς πουθενά δεν μαρτυρείται το όνομα του Ασκληπιού ή του Απόλλωνα συνοδευόμενο από το επίθετο Δάρρων ή Δάρρωνι, όπως θα ήταν αναμενόμενο, ούτε βέβαια ως υποκατάστατο. Η ύπαρξη συλλόγου Δαρρωνιστών σε μια απομακρυσμένη από τον μακεδονικό χώρο περιοχή σαν την Μ. Ασία αποδεικνύει την αυθυπαρξία της κατώτερης αυτής οντότητας. Άλλωστε η πληροφορία που δίνει ο Ησύχιος είναι αρκετή. Μολονότι φαίνεται να έχει καλυφθεί όλο το φάσμα των πιθανών περιπτώσεων για το ζήτημα αυτό, εντούτοις υπάρχει ένα περιθώριο για μια ακόμη προσέγγιση που ουσιαστικά βρίσκεται μεταξύ όλων των παραπάνω ερμηνειών.

Ο Δάρρων σίγουρα υπήρξε ένας μακεδονικός δαίμων που λατρεύτηκε από τους Μακεδόνες χωρίς ωστόσο να διεκδικήσει την αποκλειστικότητα στη λατρεία και την θρησκευτική ιατρική εξαιτίας μάλλον της κατώτερής του φύσης. Στο ιερό του στη Πέλλα πρέπει να λατρεύτηκε είτε μαζί με τον Ασκληπιό είτε μαζί με τον Ασκληπιό και την Υγεία, ως συνοδευτική κατώτερη δαιμονική οντότητα όπως συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό με την περίπτωση του Τελεσφόρου του οποίου το όνομα διέπεται στην ουσία από τον ίδιο εννοιολογικό χειρισμό με αυτό του Δάρρωνα. Δηλώνει δηλαδή αυτόν που φέρνει αίσιο τέλος όπως και ο Δάρρων αναφέρεται σε αυτόν που δίνει θάρρος, μακροβιότητα, αισιοδοξία. Δυστυχώς οι πηγές και οι επιγραφικές μαρτυρίες με την αποσπασματικότητά τους προσφέρουν μια ελλιπή εικόνα την οποία συμπληρώνουν όσο είναι δυνατό τα αρχαιολογικά δεδομένα. Όπως δείχθηκε παραπάνω, η ανίχνευση στο ιερό του Δάρρωνα λατρευτικών και θεραπευτικών πρακτικών που συναντώνται κατεξοχήν στα ιερά του Ασκληπιού ίσως αποτελεί ένδειξη για μια ενδεχόμενη σύνδεση των δύο αυτών θεοτήτων. Ασφαλώς η Πέλλα είναι ένας χώρος που δεν έχει πλήρως ανασκαφεί· για το λόγο αυτό τα νέα ευρήματα είναι πάντα ευπρόσδεκτα για να επιβεβαιώσουν ή να απορρίψουν θεωρίες και απόψεις.

Το παραπάνω άρθρο για να πραγματοποιηθεί, συλλέχθηκαν πληροφορίες όπως και αυτούσιες παραγράφοι σχετικές με το θέμα από:
-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΛΙΟΥΛΙΑ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
-Δημήτριος Τσιάφης Ιερά και λατρείες της Κάτω Μακεδονίας (Πιερία, Βοττιαία, Αλμωπία) ΤΟΜΟΣ Α΄ Διδακτορική Διατριβή