Πρόδικος: Οι απαρχές της θρησκείας

O Πρόδικος ο Κείος -από την Ιουλίδα Κέας περ. 470 π.χ. απεβίωσε μετά το 399 π.χ., καθόσον αναφέρεται, ότι ζούσε στην Απολογία του Σωκράτη-ήταν από τους σημαντικότερους σοφιστές της αρχαιότητας, που είχε γίνει πολύ γνωστός στην Αθήνα από τις συχνές διπλωματικές αποστολές που του ανέθεσε η πατρίδα του. Φημιζόταν για την ρητορική του τέχνη και την σοφία, εξ ου και η φράση «σοφότερος Προδίκου». Κατά την θεωρία του Προδίκου για την θρησκεία, τα όντα τα οποία τιμώνταν ως θεοί είναι απλώς άτομα που με αυτόν ή με εκείνον τον τρόπο ευεργέτησαν την ανθρωπότητα. Τα άτομα αυτά δεν ανήκουν σε μία άλλη, ανώτερη, τάξη, θεμελιακά διαφορετική από την ανθρώπινη. Η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θεωρία του Προδίκου για την γέννηση της θρησκείας μας παραδίδεται μέσα από αποσπασματικές και διάσπαρτες, αλλά πάντως αξιόπιστες, αναφορές πολύ μεταγενέστερων συγγραφέων. Είναι ωστόσο φανερό ότι πρόκειται για κριτική αναζήτηση των απαρχών της θρησκείας, πιο ριζοσπαστική από την κριτική του Ξενοφάνη και του Ηράκλειτου - μια αναζήτηση που οδηγεί στην απομύθευση των θεών της παράδοσης: οι θεοί αυτοί είναι υποστασιοποιήσεις δυνάμεων και δώρων της φύσης, απαραιτήτων για την διατήρηση της ζωής, μια αντίδραση του ανθρώπου στους φυσικούς όρους της ύπαρξής τους. Ας πάμε να διαβάσουμε τα αποσπάσματα. Τα συμπεράσματα (φυσικά) δικά σας.

"Αλλά τι; Ο Πρόδικος από την Κέα, αυτός ο οποίος είπε ότι όσα πράγματα προάγουν την ανθρώπινη ζωή έχουν αναχθεί σε θεούς, ποια, επιτέλους, θρησκεία μας άφησε; Ο Περσαίος λέει ότι θεοί θεωρήθηκαν όσοι επινόησαν κάτι πολύ χρήσιμο για τις ανάγκες της ζωής, κι ότι αυτά τα χρήσιμα πράγματα και τα σωτήρια προσαγορεύτηκαν με ονόματα θεών". ΚΙΚΕΡΩΝ De natura deorum I37, 118 και 15, 38 Πρβ. DK 73 (=Ekata;iow Abdhr;ithw) B7 "Κι ο Πρόδικος ο Κείος λέει «τον ήλιο και το φεγγάρι και τα ποτάμια και τις πηγές και γενικά όλα όσα επενεργούν ευεργετικά στη ζωή οι παλαιοί τα εξέλαβαν, λόγω της ωφελιμότητάς τους, για θεούς, ακριβώς όπως οι Αιγύπτιοι το Νείλο» και έτσι θεωρήθηκε ότι το ψωμί ταυτίζεται με τη Δήμητρα, το κρασί με τον Διόνυσο, το νερό με τον Ποσειδώνα, η φωτιά με τον Ήφαιστο και ούτω καθεξής όλα τα χρήσιμα πράγματα.  Την άποψη ότι δεν υπάρχει θεός την υποστήριξαν αυτοί που αποκλήθηκαν άθεοι, όπως ο Ευήμερος. . . και ο Διαγόρας από τη Μήλο και ο Πρόδικος από την Κέα, και ο Θεόδωρος.... Ο Πρόδικος λέει πως οτιδήποτε αποβαίνει χρήσιμο για τη ζωή, όπως ο ήλιος και το φεγγάρι και τα ποτάμια και οι λίμνες και τα λιβάδια και οι καρποί και κάθε παρεμφερές πράγμα, θεωρήθηκε ότι είναι θεός."  ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ, Προς μαθηματικούς ΙΧ 18.Πρβ.DK68(=Δημόκριτος) Α75 "Κι εκείνοι, πάλι, που λένε ότι οι αρχαίοι υπέθεσαν ότι όλα όσα ωφελούν τη ζωή έχουν θεϊκή υπόσταση πράγματα όπως ο ήλιος και το φεγγάρι, τα ποτάμια κι οι λίμνες και τα όμοια— δεν υποστηρίζουν μόνο μια άποψη απίθανη αλλά, επιπλέον, αποδίδουν στους αρχαίους την πιο μεγάλη βλακεία. Γιατί δεν φαίνεται να ήσαν οι παλαιοί τόσο ανόητοι ώστε να θεωρήσουν θεούς πράγματα προφανώς φθαρτά ή να αναγνωρίσουν θεϊκή δύναμη σ' αυτά που οι ίδιοι έτρωγαν και διέλυαν. . . Γιατί έτσι θα έπρεπε να εκλάβουν για θεούς και τους ανθρώπους, και προπαντός τους φιλοσόφους, αφού κι αυτοί μας ωφελούν στη ζωή μας, κι ακόμη τα περισσότερα από τα άλογα ζώα, μια πού συνεργάζονται με εμάς, και τα οικιακά σκεύη κι ό,τι άλλο πιο ασήμαντο από αυτά υπάρχει. Ο Πρόδικος αποκαλεί τα τέσσερα στοιχεία 'θεούς', κι ακόμη τον ήλιο και το φεγγάρι. Γιατί, έλεγε, η ζωή όλων των πραγμάτων εξαρτάται από αυτά." ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ, Προς μαθηματικούς ΙΧ 39 και 41. Η ΑΡΧΑΙΑ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ - Τα σωζόμενα αποσπάσματα- (ΠΡΟΔΙΚΟΣ)  Επιμέλεια, μετάφραση, σχολιασμός Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, εκδ.ΓΝΩΣΗ