ΖΑΣ, ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΧΘΟΝΙΗ: Η ΤΡΙΑΔΑ ΠΟΥ «ΥΠΗΡΧΕ ΑΝΕΚΑΘΕΝ»

«Ο Δίας, ο Χρόνος και η Γη υπήρχαν πάντοτε. Στη Γη δόθηκε το όνομα αυτό, επειδή ο Δίας τής έδωσε ως τιμητική ανταμοιβή τη γη».
«Ζὰς μὲν καὶ Χρόνος ἦσαν ἀεὶ καὶ Χθονίη· Χθονίηι δὲ ὄνομα ἐγένετο Γῆ, ἐπειδὴ αὐτῆι Ζὰς γῆν γέρας διδοῖ».
Φερεκύδης

Ο Φερεκύδης από τη Σύρο, 6ος π.χ. αι, θεωρούσε ως αιώνιες αρχές των όντων τον Δία, τον αέρα, το χρόνο και τη γη και δεχόταν, ως λέγεται, τη μετενσωμάτωση των ψυχών. Συνέγραψε το «Περί φύσεως θεών», έργο που εκκαλείτο «Επτάμυχος» ή «Πεντάμυχος», από το οποίο διασώθηκαν αποσπάσματα. Η εναρκτήρια φράση του βιβλίου του Φερεκύδη: «Ο Δίας, ο Χρόνος και η Γη υπήρχαν πάντοτε. Στη Γη δόθηκε το όνομα αυτό, επειδή ο Δίας τής έδωσε ως τιμητική ανταμοιβή τη γη», επιβεβαιώνεται από ακόμη ένα απόσπασμα, όπου ο Χρόνος δημιουργεί από το σπέρμα του τη φωτιά, τον αέρα και το νερό. Αυτά μοιράστηκαν σε πέντε ή εφτά μυχούς (κόσμους, βυθούς, κόλπους, σπήλαια) εφτά περιοχές του κόσμου όπου περιέγραφε τη γέννηση των θεών και τη δημιουργία του κόσμου.Έτσι δημιουργήθηκε μια πολυπληθής θεϊκή γενιά, η λεγόμενη «Επτάμυχος» ,«πεντέμυχος» ή «πεντέκοσμος». 

Με την Επτάμυχό του ο Φερεκύδης, εξήγησε αλληγορικά τη γένεση του κόσμου, αφού παρουσίασε τον Δία («Ζας») να ενώνεται με τη Γη («Χθονίη») και να της προσφέρει ως γαμήλιο δώρο ένα πέπλο («φάρος»), που ο ίδιος είχε υφάνει και είχε κεντήσει πάνω του τις στεριές και τις θάλασσες. 

Η κοσμογονία του λοιπόν άρχιζε με τρεις θεότητες που "υπήρχαν από πάντα": τον Ζάντα (Ζας =Ζευς), τον Χρόνο και την Χθονίη (τη γη ως υπέδαφος, ως κατοικία των χθόνιων θεοτήτων, σε αντίθεση με την επιφάνεια της γης, την Γῆν).

Ο Δίας υφαίνει για αυτό το σκοπό, σαν γαμήλιο δώρο, επάνω στην "υπόπτερον δρυν" ένα γαμήλιο πέπλο που δωρίζει στη Χθονίη, τη νύφη. Από την ένωση του Ζα και της Χθονίης και από την εκροή σπέρματος του Κρόνου - Χρόνου γεννήθηκαν κοσμικές περιοχές. 

Στους μυχούς αυτών των περιοχών γεννήθηκαν άλλες θεότητες. Έτσι γεννήθηκε ο θεός Οφιονέας ο οποίος οδήγησε την παράταξή του ενάντια στην παράταξη του Κρόνου σε αγώνα για την κυριαρχία του ουρανού. Οι ηττημένοι γκρεμίστηκαν στον Ωγηνό, δηλαδή στον Ωκεανό.

Αξιοπρόσεχτο είναι το ότι ο Φερεκύδης με βάση την πρωτοποριακή στην εποχή του ιωνική έννοια της αφθαρσίας της ύλης, αντιπαραθέτει στην Ησιόδεια πρώτη τριάδα θεών («Χάος», «Γαία», «Έρος»), που «έγινε πρώτα απ' όλα», μια δική του τριάδα («Ζας», «Κρόνος » ή «Χρόνος», «Χθονίη»), που δεν έγινε, αλλά «υπήρχε ανέκαθεν».

Το απόσπασμα που ακολουθεί έχει σωθεί σε πάπυρο και αναφέρεται στον γάμο του Ζάντα με την Χθονίη. Σ᾽ αυτό περιγράφεται το ένδυμα που ο Ζας δώρισε την τρίτη ημέρα του γάμου στη σύζυγό του, πάνω στο οποίο ήταν κεντημένη η Γη και ο Ωγηνός (Ωκεανός), καθώς και τα ανακαλυπτήρια, η αποκάλυψη δηλαδή του προσώπου της νύφης: 

«Του ετοιμάζουν τα δώματα, πολλά και μεγάλα. Και όταν τέλειωσαν με όλα, και με την επίπλωση και με τους υπηρέτες και τις υπηρέτριες και με όλα τα άλλα απαραίτητα, κάνουν το γάμο. Και την τρίτη μέρα του γάμου ο Ζας φτιάχνει μεγάλο και ωραίο φόρεμα και το στολίζει με τη Γη και τον Ωγηνό και τα δώματα του Ωγηνού: «με τούτο δω σε τιμώ, θέλοντας τούτοι οι γάμοι να είναι δικοί σου. Χαίρε και γίνε ταίρι μου». Και λένε ότι αυτά ήταν τα πρώτα ανακαλυπτήρια: έτσι γεννήθηκε αυτό το έθιμο και για τους θεούς και για τους ανθρώπους. Και αυτή αποκρίνεται, αφού δέχτηκε το ρούχο... ».

«αὐ›τῷ ποιοῦσιν τὰ οἰκία πολλά τε καὶ μεγάλα. ἐπεὶ δὲ ταῦτα ἐξετέλεσαν πάντα καὶ χρήματα καὶ θεράποντας καὶ θεραπαίνας καὶ τἆλλα ὅσα δεῖ πάντα, ἐπεὶ δὴ πάντα ἑτοῖμα γίγνεται, τὸν γάμον ποιεῦσιν. κἀπειδὴ τρίτη ἡμέρη γίγνεται τῷ γάμῳ, τότε Ζὰς ποιεῖ φᾶρος μέγα τε καὶ καλὸν καὶ ἐν αὐτῷ ‹ποικίλλει Γῆν› καὶ Ὠγη‹νὸν καὶ τὰ Ὠ›γηνοῦ ‹δώματα *** βουλόμενος› γὰρ σέο τοὺς γάμους εἶναι τούτῳ σε τι‹μῶ›. σὺ δέ μοι χαῖρέ τε καὶ σύνισθι. ταῦτά φασιν ἀνακαλυπτήρια πρῶτον γενέσθαι· ἐκ τούτου δὲ ὁ νόμος ἐγένετο καὶ θεοῖσι καὶ ἀνθ‹ρώποι›σιν. ἡ δέ μι‹ν ἀμείβε›ται δεξαμ‹ένη εὑ τὸ› φᾶ‹ρος ...».

μετάφραση Δ. Κούρτοβικ

Το ότι ο Δίας, ο Χρόνος και η Γη «υπήρχαν από πάντα» λύνει αυτόματα το πρόβλημα της δημιουργίας εκ του μηδενός, προκαλώντας έκπληξη που μια τέτοια αντίληψη διατυπώνεται τόσο ξεκάθαρα στο πλαίσιο της θεογονίας της πρώιμης εποχής του Φερεκύδη. 

Θα περιμένουμε δύο γενιές για την ποιητική διατύπωση του «κόσμου» (της παγκόσμιας τάξης) του Ηράκλειτου, που δεν τον δημιούργησε ούτε θεός ούτε άνθρωπος, αλλά υπήρχε από πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει: 

«Τούτον τον κόσμο, που είναι ίδιος για όλους, δεν τον δημιούργησε ούτε θεός ούτε άνθρωπος, αλλά ήταν πάντα, είναι και θα είναι – φωτιά αείζωη που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο».

(DK 22b30)

* Η έρευνα και συλλογή πληροφοριών έγινε από την Γιώβη Βασιλική. Αυτούσια αποσπάσματα και παράγραφοι συλλέχθηκαν από άρθρα αναφερόμενα στον Φερεκύδη από: philenews/ greek-language/ θεογονία/ /glossary/ganos/ Ε.Ν. ΡΟΥΣΣΟΣ/syrostoday/