Φαρμακός: Το αποριπτόμενο "κάθαρμα" των πόλεων

  Μεταξύ των τελετουργιών του  καθαρμού έχει δοθεί από παλιά ιδιαίτερη προσοχή στην εκδίωξη του φαρμακού. Τι ακριβώς όμως ήταν ο φαρμακός στην Αρχαία Ελλάδα;  Φαρμακός ήταν ο θυσιαζόμενος για τον καθαρμό της πόλης. ..
Είναι ο άχρηστος, ο "κατά την κάθαρσιν απορριπτόμενον, απόβλημα, λέρα, σκουπίδι, σκύβαλον." Είναι ο "κακούργος θανατούμενος προς εξιλασμόν υπό της πολιτείας εν λιμώ" ο ανάξιος, μηδαμινός, φαύλος, απόρριμμα της κοινωνίας, ο φαύλος. Oνόμαζαν τους φαρμακούς και «καθάρματα», γιατί θα έφερναν τον καθαρμό της πόλης από το μίασμα. Στον αντίποδα των παραπάνων χαρακτηρισμών είναι εν τέλει "αυτός που θα θεραπεύσει και θα ανακουφίσει τους φόβους και την απόγνωση" των ανθρώπων, της πόλης όλης.   Φαρμακός είναι όλα τα παραπάνω. Όμως ας δούμε πως μας περιγράφει ο Walter Burket τον φαρμακό:
  <Στα Άβδηρα κάθε χρόνο "αγόραζαν" έναν φτωχό δούλο, ως καθαρτήρια προσφορά, καθάρσιον, τον έτρεφαν πλούσια και κατόπιν μια ορισμένη ημέρα τον οδηγούσαν μέσω της πύλης έξω από την πόλη,τον περιέφεραν γύρω από τα τείχη της πόλεως και κατόπιν τον κατεδίωκαν λιθοβολώντας τον πέρα από τα σύνορα.
Κατά τον ίδιο τρόπο στην Αθήνα στην γιορτή των Θαργηλίων επιλέγονταν πάλι δυο άντρες ιδιαιτέρως αντιπαθείς, "ένας για τους άντρες ένας για τις γυναίκες", τους στόλιζαν με σύκα, τους οδηγούσαν έξω, ως καθάρσια και ίσως τους κατεδίωκαν και αυτούς με πέτρες.
  Στην Μασσαλία σε εξαιρετικές περιστάσεις, όπως π.χ σε περίπτωση λοιμού, κατέφευγαν σε παρόμοια μέτρα: σε κάποιον φτωχό προσέφεραν επί έναν χρόνο άφθονη και καλή τροφή, κατόπιν τον στόλιζαν με κλαδιά και "ιερά ενδύματα" και τον οδηγούσαν γύρω από την πόλη και τελικά με κατάρες τον έδιωχναν μακριά.
Από τους βράχους της Λευκάδας στο ιερό του Απόλλωνος, γκρέμιζαν έναν καταδικασμένο εγκληματία, του έδεναν όμως φτερά για να μετριάσουν την πτώση και προσπαθούσαν να τον ανασύρουν. Μια άλλη πληροφορία αναφέρει ότι έριχναν στην θάλασσα "για τον Ποσειδώνα" έναν νεαρό, για να φύγει μαζί του κάθε κακό: "γίνε εσύ τα απορρίμματα μας" (περίψημα).
  Στην Χαιρώνεια μαστίγωναν την "πείνα", βούλιμον, στο πρόσωπο ενός σκλάβου έξω από την πύλη.Ο δήμαρχος και ο αρχηγός κάθε οίκου τελούσε μια τέτοια τελετή, κατά την οποία εκδιωκόταν η πείνα. Χτυπούσαν έναν σκλάβο με ραβδιά άγνου της κοινής μας λυγαριάς, και τον εκδίωκαν από τον οίκο φωνάζοντας, «Έξω με την πείνα και μέσα με ευημερία και υγεία»
  Όταν η πανώλης εξαπλώθηκε στην Έφεσο ο θαυματοποιός Απόλλωνας ο Τυανεύς, συγκέντρωσε  τον πληθυσμό στο θέατρο και ξαφνικά έδειξε έναν επαίτη ντυμένο με κουρέλια: αυτός ήταν ο Δαίμων της επιδημίας, και ο δυστυχής επαίτης έτσι όπως παρακαλούσε γονατιστός, λιθοβολήθηκε έτσι που μία ολόκληρη πυραμίδα υψώθηκε πάνω από το σώμα του. Στην Κολοφώνα, ένα ιδιαίτερα απωθητικό πρόσωπο διαλεγόταν ως φαρμακός. Αφού του έδιναν να φάει, τον μαστίγωναν με κλαδιά συκιάς και κρομμυδόσκιλλας, και τον έβγαζαν έξω από την πόλη.

 Όπως και να 'χει η τέλεση της τελετουργίας σε εξαιρετικές καταστάσεις φόβου, όπως στην Μασσαλία, πρέπει να αποτελεί την πρωιμότερη μορφή του. Έχει παρατηρηθεί προ πολλού ότι ο αθηναϊκός οστρακισμός ενός ενοχλητικού ατόμου αποτελεί δημοκρατική εκλογίκευση μιας παρόμοιας παράδοσης.
Οι "τριάκοντα τύραννοι" μπορούσαν λοιπόν να χαρακτηρίσουν και αυτοί τις πολιτικές δολοφονίες που διέπραταν ως κάθαρση με την χειρότερη σημασία της λέξεως. Η επιθετικότητα υποκινούμενη από τον φόβο είχε ως στόχο έναν ενοχλητικό ξένο-δούλο-ή απλά αντιπαθή, και μέσω της κοινής εκρήξεως της οργής που είχε προκαλέσει η απόγνωση, όλοι αισθάνονταν ανακουφισμένοι και βέβαιοι ότι βρισκόταν με το μέρος του σωστού, του καθαρού.
Η θρησκευτικώς καλυπτόμενη τελετουργία στην Ιωνία και στην Αττική συνδέεται με την τελετή των Θαργηλίων, κατά το θέρος με την προσφορά των απαρχών της νέας συγκομιδής :ο "καθαρμός" σαν προϋπόθεση της νέας αρχής.
Το σημαντικό σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ότι ο εκδιωκόμενος άνθρωπος έρχεται σε στενή επαφή με την κοινότητα, με την πόλη. Αυτή είναι η έννοια των προσφορών τροφής, για τις οποίες πάντοτε γίνεται λόγος. Τα σύκα βρίσκονται σε διπλή αντίθεση με τον συνήθη τρόπο ζωής, με προϊόντα της γεωργίας, όπως και με την σάρκα του θύματος: υποδηλώνουν την γλυκύτητα,την τρυφή, την αποχαλίνωση, μια πνοή χρυσής εποχής, από την οποία πρέπει αυστηρά να διαχωρισθεί η πραγματικότητα.
Η πράξη της "περικυκλώσεως" η οποία απαντάται και στους εξαγνισμούς με νερό και αίμα, συμπεριλαμβάνει το σύνολο των καθαρών. Ο εκδιωκόμενος ονομάζεται κατόπιν απόρριμμα -περίψημα.
  Δεν πρόκειται περί ενεργητικού φόνου, απλώς πρέπει το απόρριμμα να απομακρυνθεί πέρα από τα σύνορα, πάνω απ' τους βράχους, κάπου μακριά, ώστε να μην επιστρέψει.Υπήρχαν και περιπτώσεις κατά τις οποίες ένας ταύρος εκδιώκεται προς τυχόν εχθρούς, στους οποίους θα φέρει δυστυχία,ή ακόμα πέρα από τα σύνορα. Παρόμοιες τελετές μαρτυρούνται και στην ανατολή.
Η εκδίωξη ενός"ταραχοποιού στοιχείου" αποτελεί στοιχειώδη ομαδική αντίδραση, ενδεχομένως σε τελική ανάλυση να υπόκειται επίσης και η κατάσταση της αγέλης, της περικυκλωμένης από άγρια θηρία: μόνο όταν ένα μέλος της αγέλης, κατά προτίμηση ένα περιθωριακό αδύναμο άρρωστο πέφτει θύμα των θηρίων διασώζονται τα υπόλοιπα. Ο εκδιωκόμενος είναι ταυτόχρονα ο σωτήρας, προς τον οποίο οφείλεται βαθιά υποχρέωση. >

 Στην πραγματικότητα, ο φαρμακός εμφανίζεται για να ενδυναμώσει  τη συνοχή της ομάδας. Το σύνολο ρίχνει όλη την επιθετικότητά του πάνω σε ένα άτομο φορτώνεται όλα τα λάθη και τους φόβους της ομάδας. Πρόκειται για μία διαδικασία ψυχικής κάθαρσης της κοινότητας. Με αυτόν τον τρόπο, διώχνοντας ένα μέλος τα υπόλοιπα ενώνονται και δεν κινδυνεύουν από την ενοχή για τα λάθη και τις αμαρτίες τους ούτε από την επιθετικότητά τους, η οποία έχει εκτονωθεί και η κοινότητα δεν απειλείται με επικίνδυνες συγκρούσεις μεταξύ των μελών.
  Από την άλλη, ο στιγματισμός του μέλους, το «μαύρισμα» του και οι συνέπειες που αυτό επιφέρει λειτουργούν αποτρεπτικά σε κάθε μέλος που θα μπορούσε να εκδηλώσει συμπεριφορές ανταρσίας και μη υπακοής στις νόρμες της ομάδας.
Σε άλλες περιπτώσεις τον ρόλο αναλάμβαναν μόνον ιερείς, οι οποίοι θεωρούνταν ανέγγιχτοι από οποιαδήποτε μόλυνση, ακόμα και ηθοποιοί που εκτελούσαν το τελετουργικό δράμα επί πληρωμή. Άτομα με θετικό ρόλο μέσα στην κοινότητα, διακριτά ωστόσο από τον κοινό κανόνα, θα μπορούσαν να στιγματιστούν αρνητικά και να γίνουν αντικείμενα κατάρας.

Ο Βurket συνεχίζει και μας λέει ότι:
  <Ο ελληνικός χαρακτηρισμός "καθαρμός" καθιστά το γεγονός μονοσήμαντο, σαν να πρόκειται μόνο για μια βρωμιά που απομακρύνεται, ο μύθος όμως υποδηλώνει την ερεθιστική αμφισημία. Είναι δυνατόν αυτός που πρέπει να εκδιωχθεί να είναι ακόμα και ο βασιλιάς: ο βασιλιάς της Αθήνας Κόδρος, ο οποίος ντυμένος σαν δούλος άφησε τους εχθρούς να τον σκοτώσουν. Ο περιπλανώμενος Οιδίπους, ο βασιλιάς της Λήμνου Θόας, ο οποίος κατά τον ξεσηκωμό των γυναικών, τον μεγάλο καθαρμό, ρίχτηκε στην θάλασσα μέσα σε ένα κιβώτιο. Ή είναι δυνατόν το μέλος της κοινότητας, που παραδίδεται στους εχθρούς, που πνίγεται, που φονεύεται,να είναι μια ιδιαιτέρως όμορφη, εκλεκτή παρθένος η Πολυκρίτη της Νάξου η οποία ετιμάτο με θυσίες κατά την εορτή των Θαργηλίων.
Η εκδίωξη των εφήβων όπως και των παρθένων της Λοκρίδος, στην Αθήνα του Ιλίου, που χαρακτηρίζεται ως εξιλασμός για την ασέβεια του  Λοκρού Αίαντος μπορεί βεβαίως να είναι επίσης τμήμα μιας τελετής μυήσεως, στην οποία ο "καθαρτικός" αποχωρισμός οδηγεί περαιτέρω σε νέα ενσωμάτωση, η οποία επιτρέπει να συνεχιστεί η παλαιά τάξη.
  Στους μύθους ιδρύσεως ορισμένων αποικιών αναφέρεται ότι οι πρώτοι άποικοι ήσαν αφιερωμένοι από την πατρίδα τους ως "δεκάτη" στον θεό των Δελφών και έτσι αποστέλλονταν σε ξένη χώρα. Η εκδίωξη ερμηνεύεται εδώ ως προσφορά απαρχών αντί για καθαρμός.
Σε άλλες αφηγήσεις ιδρύσεως αυτοί που εκδιώκονται είναι πάλι ξένοι, νόθοι και δούλοι οι οποίοι στην ξένη χώρα βρίσκουν την νέα αρχή.>

Η έρευνα έγινε από την Γιώβη Βασιλική