Ο φθόνος αποτελούσε αναπόσπαστο και ουσιώδες μέρος της βασκανίας. Όπως αναφέρει ο Πλούταρχος στο έργο του «Συμποσιακά», η αρνητική ενέργεια εκπέμπονταν από τα μάτια των φθονερών ως είδωλα, γεμάτα μοχθηρία και βασκανία, τα οποία εισέρχονταν στα θύματα τους, διαταράσσοντας και κακοποιώντας το σώμα και τη σκέψη τους.
Στο λόγο του «Περί φθόνου και μίσους», ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει ότι, ο φθόνος εμφανίζεται ως ένα αποκλειστικά ανθρώπινο πάθος, το χειρότερο από όλα τα κακά, χωρίς περιορισμούς που στρέφονταν ενάντια σε οτιδήποτε σπουδαίο και λαμπρό. Ο Σύριος Ηλιόδωρος ο Εμεσηνός τον 3ο αι., στο έργο του Αιθιοπικά, κατέγραψε τη δική του εκδοχή σχετικά με το φθόνο και τη βασκανία.
Μέσα από το διάλογο που εκτυλίσσεται μεταξύ του ιερέα του Απόλλωνα Χαρικλή και του ιερέα της Ίσιδας Καλάσιρι, σχετικά με την ξαφνική αδιαθεσία της βασιλοπούλας της Αιθιοπίας Χαρίκλειας, περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο το κακό μάτι επιδρούσε στους ανθρώπους:
«Ο αέρας που είναι διάχυτος γύρω μας διεισδύει ως τα βάθη του είναι μας, μέσα από τα μάτια, τη μύτη, το στόμα και τα υπόλοιπα ανοίγματα, κουβαλώντας μαζί του τις εξωτερικές επιρροές, και εναποθέτει μέσα μας τα πάθη με τα οποία έρχεται φορτωμένος από έξω. Έτσι, όταν κάποιος κοιτάξει με ζήλια κάτι όμορφο, γεμίζει τον περιβάλλοντα αέρα με αρνητική ενέργεια, και η γεμάτη πικρόχολη μοχθηρία ανάσα του, μεταδίδεται στο διπλανό του. Η πνοή αυτή, όντας λεπτοφυής, εισδύει ως τα κόκαλα και το μεδούλι, και έτσι συχνά ο φθόνος προκαλεί αδιαθεσία που σωστά αποκαλείται βασκανία».
Ο προβληματισμός γύρω από τις έννοιες του φθόνου και της βασκανίας, είναι ένα θέμα που απασχόλησε από πολύ νωρίς τον αρχαίο κόσμο.
Η έννοια της βασκανίας δια του βλέμματος, μπορεί να πρωτοεμφανίστηκε στην Ανατολή, βρήκε όμως γόνιμο έδαφος στις δοξασίες των λαών της Μεσογείου, με τα έντονα συναισθήματα και την ακόμη εντονότερη τάση εξωτερίκευσής τους.
Ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα ελληνικά κείμενα, που περιγράφει τη δύναμη του βάσκανου ματιού και δίνει μια επιφυλακτική εξήγηση για τις ενεχόμενες στη δράση του δυνάμεις, είναι τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου.
Η Μήδεια, σε μεταγενέστερες εποχές την οποία θεώρησαν μάγισσα, στην προσπάθειά της να βοηθήσει τον Ιάσωνα και τους συντρόφους του κατά την επιστροφή τους στην πατρίδα, παρεμβαίνει όταν απειλούνται από το χάλκινο τέρας τον Τάλω λέει:
«…και αφού έβαλε το κακό στο νου της και με το κακό της μάτι έριξε κατάρα στα μάτια του
Τάλω…Πατέρα Δία, τρόμος με πιάνει και θαμπώνομαι σαν σκέφτομαι ότι ο φρικτός
θάνατος μας βρίσκει όχι μόνον από αρρώστια ή από λαβωματιά, αλλά και από κάποιον που μας κάνει κακό από μακριά».
Ας πάμε να δούμε τρία φυλαχτά που διασώθηκαν από την αρχαιότητα.
«Φθόνε Ατύχι». Η αρά αυτή χαραγμένη σε φυλακτό από σκούρο γκρι αχάτη του 3ου αι, πλαισιώνει ολόσωμη παράσταση νεαρού άνδρα, τα πόδια του οποίου είναι δεμένα με χοντρό σκοινί. Τα χέρια του διπλωμένα ψηλά σφίγγουν το λαιμό του. Ένα μεγάλο φίδι περιστρέφεται σε όλο του το σώμα, ενώ του επιτίθενται διάφορα ζώα. Μία ίβις τσιμπάει τα μάτια του, ένας μικρός σκορπιός τον δαγκάνει στο κεφάλι, άλλος ένας στο φαλλό και ένας τρίτος στο αριστερό του πόδι. Σε κάθε αγκώνα των χεριών του κρέμεται από μία σαρανταποδαρούσα
(εικ. 40).
Η αινιγματική μορφή που χάραξε ο άγνωστος λιθογλύπτης γίνεται περισσότερο αντιληπτή από παρόμοια παράσταση που φιλοτέχνησε σε μωσαϊκό μιας ρωμαϊκής βίλας του 3ου αι. στην Κεφαλονιά ο ψηφιδογράφος Κρατερός. Στο κέντρο της παράστασης, εικονίζεται νεαρός άνδρας που δέχεται επίθεση από δύο ζεύγη άγριων θηρίων. Ένα λιοντάρι και ένας πάνθηρας από τα αριστερά, ενώ από τα δεξιά μία τίγρη και μία λεοπάρδαλη. Τα δύο πρώτα ζώα δαγκώνουν το νέο άνδρα στους ώμους και ξεσκίζουν με τα νύχια τους τις σάρκες της κοιλιάς και του στέρνου, ενώ τα άλλα δύο θηρία δαγκώνουν τους μηρούς του. Αίμα τρέχει από τις πληγές και από την ανοικτή κοιλιά διακρίνονται καθαρά τα σωθικά του. Τα δύο του χέρια κρατά διπλωμένα σφιχτά στο λαιμό, δίνοντας την εντύπωση μιας απεγνωσμένης προσπάθειας να αναπνεύσει.
Το κεφάλι του στρέφεται απότομα προς τα δεξιά, ενώ ο πόνος και η αγωνία που νιώθει για το επερχόμενο τέλος είναι έκδηλα σε όλο του το πρόσωπο.
Σύμφωνα με την επιγραφή που συνοδεύει την όλη παράσταση, πρόκειται για προσωποποίηση του φθόνου, της διαβρωτικής εκείνης δύναμης που φωλιάζει στις ψυχές των ανθρώπων και εκδηλώνεται με τη ζήλια, τη μοχθηρία, την κακή προαίρεση, την κακοδαιμονία και τη θλίψη που προκαλεί η ευτυχία των άλλων.
«Ώ Φθόνε της καταστρεπτικής σου συμπεριφοράς την εικόνα ζωγράφος
ιστόρησε, την οποία ο Κρατερός τοποθέτησε σε ψηφιδωτό, όχι γιατί εσύ έχεις
τιμηθεί από τους ανθρώπους, αλλά γιατί την ευτυχία των θνητών βασκαίνοντας,
τούτο το σχήμα αποδέχθηκες. Σταμάτησε λοιπόν εδώ ενώπιον όλων, σταμάτησε
εδώ άθλιε, για να προσφέρεις φρικτό παράδειγμα των αυτοκαταστρεφομένων
φθονερών».
(εικ. 41).
Η ίδια εικόνα του Φθόνου απαντά και σε χρυσό ανθρωπόμορφο περίαπτο του 3ου αι. Η μορφή εικονίζεται μετωπικά, έχοντας τους ώμους σφιχτά στο σώμα και τα χέρια σφιγμένα στο λαιμό. Το κεφάλι του είναι ασυνήθιστα στρογγυλό με μεγάλα αυτιά και έντονα κυκλικά μάτια. Τα γεννητικά όργανα αποδίδονται υπερμεγέθη. Ένα φίδι τυλίγεται στο κάτω μέρος του σώματος, το κεφάλι του οποίου διακρίνεται πάνω από τη ζώνη που φορά στη μέση του.
Το κάτω τμήμα του περιάπτου παρόλο που σήμερα είναι παραμορφωμένο, κατέληγε σε χειρονομία γνωστή ως σύκο ή fica στα λατινικά, μια συνηθισμένη αποτροπαϊκή χειρονομία κατά του φθόνου και της βασκανίας, η οποία σχηματίζεται κρατώντας τον αντίχειρα σφιγμένο ανάμεσα στο δείκτη και το μέσο. (εικ. 42).
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο άνθρωπος, νίκησε άγρια θηρία, έχτισε πολιτείες, πολέμησε και υπερασπίστηκε τα πάτρια εδάφη, αρρώστησε και άντεξε καρτερικά τα άλγη του σώματος, βρέθηκε να παλεύει ενάντια στην θέληση των θεών και στην τρέλα.
Όμως, αυτό που δεν κατάφερε ακόμη να νικήσει είναι ο φθόνος. Ο δικός του και των άλλων.
Σαν σαράκι τον σιγοτρώει, σαν λαίλαπα τον καταπίνει.
Γνωρίζει την δύναμη των λέξεων και των στοχασμών, είτε όταν αποστέλλονται από τρίτους είτε από τον ίδιο, και προσπαθεί να φυλαχτεί με την κατασκευή των φυλαχτών.
Απέλπιδα προσπάθεια ίσως.
Γιατί το μόνο φυλαχτό και η μόνη λύση στον φθόνο είναι η κατασκευή ενός ύψιστου εαυτού.
Ενός εαυτού που θα στέκει γενναία απέναντι στις ποταπές σκέψεις που δηλητηριάζουν την ψυχή του και θα έχει την λογική και την νόηση να τις κατανοήσει και να τις στείλει στα Τάρταρα.
Εκεί που συγκεντρώνονται όλα τα ζοφερά των ανθρώπων.
*Πληροφορίες και αποσπάσματα για το παραπάνω άρθρο συλλέχθηκαν από το βιβλίο:
ΤΑ ΦΥΛΑΚΤΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ του ιστορικού και αρχαιολόγου Παναγιώτη Καμπάνη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου