Αυτονομία μέσα από την μυθολογία

  "Όταν στην Αμερική το 1929 ήρθε η «Μεγάλη Ύφεση»,  το λεγόμενο Κραχ,  με την κατάρρευση του χρηματιστηρίου, και έπειτα ακολούθησε ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, ήδη ο κόσμος ήταν εξαθλιωμένος από την πείνα και την ανέχεια.

Τότε ήταν που η κυβέρνηση παρότρυνε κάθε οικογένεια να έχει έναν κήπο -όσο μικρός και αν ήταν- να επιστρέψει δηλαδή με κάθε τρόπο στην γη. Το παραμικρό βλαστάρι που θα φύτρωνε, ο κάθε καρπός που θα έβγαινε, ήταν η μοναδική σανίδα σωτηρίας για τον λαό που τόσο είχε ταλαιπωρηθεί και εξαθλιωθεί. 'Οποιος δεν φύτευε κάτι θεωρούνταν ότι σαμποτάρει το έθνος. Αυτοί οι κήποι τάισαν επί δύο δεκαετίες χιλιάδες κόσμο και ονομάστηκαν «Οι κήποι της Νίκης». Ήτανε ο μόνος τρόπος να διασώσουν την αξιοπρέπειά τους και το καταφέρανε. Αυτός ο τρόπος έχει και όνομα: αυτονομία. 

  Για την αυτονομία έχουν γραφτεί πολλοί τόμοι και πλήθος αναλύσεων. Το περίεργο είναι πως αυτές οι αναλύσεις θάλλουν όσο ποτέ κατά τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς η αποξένωση του ανθρώπινου γένους από την μάνα γη είναι μεγαλύτερη από κάθε άλλη φορά στην ιστορία του. Σε μια δύσκολη εποχή, επομένως, η ανάγκη της αυτονομίας ήρθε αυτόματα, σαν αγαθό βασικό για την συνέχεια της ζωής, όπως το οξυγόνο. Οι στοχαστές, ωστόσο, ανέλυσαν και μίλησαν για το φαινόμενο πολλάκις και στο παρελθόν. Αιώνες πριν, σε μια εποχή επίσης δύσκολη, όταν η διαφθορά και δολιότητα κυβερνούσαν και πάλι, κάποιος «τρελός» φιλόσοφος -Επίκουρος το όνομά του- πήρε μερικούς στην αρχή, στην συνέχεια χιλιάδες φίλους και βγήκε έξω από τα τείχη της πόλης, πράξη «ιερόσυλη» για τα δεδομένα της εποχής. Εκεί έφτιαξε τον δικό του κήπο και δίδαξε την αυτάρκεια ως οδό προς την πλήρωση και την ευδαιμονία.
  Αν θα θέλαμε να δώσουμε ένα ορισμό της αυτονομίας, θα λέγαμε πως είναι η ικανότητα των ανθρώπων να δρουν γνωρίζοντας ότι αυτοί οι ίδιοι δημιουργούν τους θεσμούς, καθορίζουν τους νόμους χωρίς εξωτερικούς και εσωτερικούς περιορισμούς και δεν εξαρτώνται από κανέναν και τίποτα, ότι είναι ελεύθεροι. Πριν από την ανάπτυξη της έλλογης σκέψης και της φιλοσοφίας ήταν ο μύθος που καθοδηγούσε τους ανθρώπους στον δρόμο της αυτονομίας. Πώς όμως οι μύθοι, ένα σύνολο ιστοριών χαμένοι στην μνήμη και τον χρόνο, αποτυπωμένοι πολύ πριν από την χρήση της έλλογης σκέψης, της φιλοσοφίας και του στοχασμού, μπορούν να διδάξουν την αυτονομία; Πώς μπορεί ο μύθος να συνδεθεί με την αυτάρκεια και στην συνέχεια με την απελευθέρωση από τα δεσμά των εκάστοτε κρατούντων;

   «Εν αρχή ην ο μύθος και ο μύθος ην προς τους θεούς και οι θεοί ήταν ο λόγος ο πρώτος», μας λέει ο Κακριδής στην Ελληνική Μυθολογία του. Με τον μύθο ανατέλλει η συνείδηση. Η συνείδηση που θέλει και που μάχεται να καταλάβει. Να νοήσει το σύμπαν, τα φαινόμενα, και να πράξει, να συμμετάσχει σ‘ αυτό. Οι άνθρωποι δεν βρίσκονται έξω και πάνω από το περιβάλλον. Άρρηκτη η σχέση μας με το φυτικό και ζωικό βασίλειο. Αν ένα από τα στοιχεία αυτής της σχέσης βεβηλωθεί, τότε διαπράττεται ύβρις. Οι μυθοποιοί -μέλη του απλού σοφού λαού- το γνώριζαν αυτό και μας άφησαν παρακαταθήκη τον μύθο του Ερυσίχθονα. Ας ξετυλίξουμε, λοιπόν, το κουβάρι του συγκεκριμένου μύθου. 

  Ο Ερυσίχθονας ήταν βασιλιάς στην Θεσσαλία και είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη για την σκληρότητα του, την αυθαιρεσία του και τον οξύθυμο χαρακτήρα του. Πλεονέκτηςόπως ήταν, θέλοντας να νοιώσει ακόμα σπουδαιότερος, αποφάσισε να κτίσει ένα μεγαλόπρεπο παλάτι, το οποίο όμως για να κτιστεί χρειαζόταν μεγάλη ποσότητα ξυλείας. Αποφάσισε να κόψει τα δέντρα από το δάσος της περιοχής του.Σύμφωνα, όμως με την αρχαιοελληνική αντίληψη σε κάθε δέντρο ζούσε και μία νύμφη, μια αμαδρυάς. Οι αμαδρυάδες περνούσαν τον καιρό τους παίζοντας και τραγουδώντας στα δάση. Προστάτιδά τους η θεά Δήμητρα, η θεά της γεωργίας, η τροφός θεά, και γι‘ αυτό οι άνθρωποι έκοβαν δέντρα μόνο όταν αυτό ήταν απόλυτα απαραίτητο. Όταν κάποιος έκοβε ένα δέντρο, η αμαδρυάς που ζούσε σ‘ αυτό έχανε την ζωή της και τότε η θεά θρηνούσε.
  Οι υπήκοοι του Ερυσίχθονα βλέποντας το μέγεθος της πλεονεξίας του και την ύβρη που διέπραττε, αποφάσισαν να τον μεταπείσουν εκφράζοντας τους φόβους τους για το ενδεχόμενο να ξεσπάσει η οργή της Δήμητρας. Ο Ερυσίχθονας, όμως, άπληστος καθώς ήταν, συνέχισε προστάζοντας να κόψουν ακόμη περισσότερα. Ήρθε όμως η στιγμή που κόπηκε και το γηραιότερο δέντρο σ‘ εκείνο το δάσος και η νύμφη που ζούσε εντός του, λίγο πριν ξεψυχήσει, τον προειδοποίησε πως θα τιμωρηθεί. Όντως, η θεά Δήμητρα πρόσταξε ευθύς την θεά Πείνα να τον επισκεφτεί. Η Πείνα υπάκουσε αμέσως κάνοντας τον Ερυσίχθονα να πεινάει συνεχώς. Υπέφερε καθώς έβλεπε ότι η πείνα του δεν μπορούσε να κορεστεί με κανέναν τρόπο, όσο κι αν έτρωγε. Σύντομα άρχισε να ξοδεύει όλη του την περιουσία για να μπορεί να έχει χρήματα και να αγοράζει φαγητό. Στο τέλος αναγκάστηκε να πουλήσει το παλάτι του, τους δούλους του, ακόμα και την όμορφη μοναχοκόρη του. Λιμοκτονώντας άρχισε να σκίζει και να τρώει τις ίδιες του τις σάρκες. Το τέλος του δεν άργησε να έρθει, ένα τέλος φρικτό.

  Ποιος όμως άραγε είναι ο Ερυσίχθονας; Ο Ερυσίχθονας είναι ο ισχυρός της εποχής του που εξουσιάζει στην περιοχή του με τον πλούτο του. Αλαζόνας, άπληστος, υβριστής. Οι σκέψεις και οι πράξεις του ματαιόδοξες. Οι νύμφες είναι η ζωή, είναι η φύση, μέσα από το τραγούδι των νυμφών οι άνθρωποι βρίσκουν την χαρά σε περιόδους που η φύση ευδοκιμεί, τους δίνει τα αγαθά της και δεν κινδυνεύει. Η Δήμητρα είναι η επόπτρια της ζωής, είναι η ζωοδόχος μήτρα-γη (δα-μήτηρ). Οι υπήκοοι εκπροσωπούν τις τύψεις του αλαζόνα ανθρώπου που κατά βάθος γνωρίζει τις συνέπειες των πράξεών του, αλλά άπληστος καθώς είναι, δεν τις ακούει. Η θεά Πείνα, τέλος, είναι η τιμωρία του, είναι η Νέμεσις. Είναι αυτή που θα στερήσει τα πάντα στους υβριστές της ζωής. 

  Τι μας διδάσκει ο μύθος; Μας διδάσκει πως τροφοδότης της ζωής είναι  η γη: η  μέγιστη ζωοδόχος, δεν είναι καθόλου τυχαίο που θεοποιήθηκε και υμνήθηκε. «Ω θεά Γαία, συ η μητέρα των μακαρίων θεών και των θνητών ανθρώπων, που τρέφεις τα πάντα και δίδεις τα πάντα», μας λέει ο ορφικός ύμνος στην Γαία. Φαίνεται πως οι αρχαίοι είχαν έντονη και ουσιώδη οικολογική αντίληψη. Άρα, ο μύθος είναι σήμερα επίκαιρος όσο ποτέ. Μόνο που αρνούμαστε να διδαχθούμε. Σύγχρονοι Ερυσίχθονες υπάρχουνε πολλοί. Με σημαία το πρόσκαιρο κέρδος, η πείνα τους ακόρεστη. Χωρίς καμία αιδώ.

   Ήδη έχουμε περάσει στην περίοδο που καταγράφονται οι σπόροι σε καταλόγους και απαγορεύεται η ανταλλαγή ή πώλησή τους από τους αγρότες, με απώτερο σκοπό να αγοράζονται μόνο οι τυποποιημένοι των πολυεθνικών. Έχουν δημιουργηθεί παγκόσμιες τράπεζες σπόρων από πολυεθνικές και πολυδισεκατομμυριούχους. Οι τράπεζες αυτές παίρνουν σπόρουςαπ‘ όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη  και τους κλειδώνουν στις τεράστιες αποθήκες τους. Εκτιμάται από επιστήμονες πως σε 50 χρόνια το 70% των φυτικών ειδών ή θα έχουν εκλείψει ή θα είναι προς εξαφάνιση. Γιατί τους μαζεύουν; Μήπως για να καταλυθεί κάθε απόπειρα αυτονομίας; Μην έχοντας η ανθρωπότητα τον τρόπο να τραφεί, παύει να διαθέτει ελεύθερα τον εαυτό της, να διαχειρίζεται η ίδια τις ανάγκες της. Αν μας απασχολεί το πρόβλημα της αυτονομίας, το οποίο ξεκινά από την πιο βασική συνθήκη για την επίτευξή της, την τροφή- άρα εντέλει τους σπόρους-, θα έπρεπε ίσως να σκεφτούμε πώς θα μπορούσε κάποιος να ζήσει και να αυτονομηθεί σε μια γη που θα είναι μολυσμένη. Μέσα στο δάσος του Ερυσίχθονα μπορεί άραγε να υπάρξει τροφή και ευημερία;
  Το επίτευγμα του ελληνικού πνεύματος έχει και χρηστική αξία. Μας βοηθά να κατανοήσουμε το μυστήριο της φύσης και να το ερμηνεύσουμε. Μέσα στο Ελληνικό Σύμπαν η Φύση περιλαμβάνει όλο το ζωικό και φυτικό βασίλειο και ο άνθρωπος δεν είναι κάτι έξω και πάνω από το περιβάλλον του. Πάντα υπήρχε μια σχέση που αποτελούσε το αδιάσπαστο όλο. Ωστόσο αυτή η σχέση είναι σε διάσπαση. Η Φύση μολύνθηκε από κομμάτι του ίδιου της του εαυτού. Τον άνθρωπο. Διασπάστηκε και νοσεί.

  Στο παρακάτω απόσπασμα από τον διάλογο ανάμεσα στον Κλεόδωρο και τον Σόλωνα, η καταστροφή του περιβάλλοντος επιφέρει εντέλει κατάργηση στις τιμές, τις σπονδές και τις απαρχές στους θεούς (Οι Επτά Σοφοί- εκδ. Ζήτρος μετάφραση Δ. Λυπουρλής): 

«Και όπως ο Θαλής λέει ότι, αν καταστραφεί η Γη θα υπάρχει σύγχυση σε ολόκληρο το σύμπαν, έτσι και η κατάργηση της τροφής συνεπιφέρει διάλυση του σπιτιού. Γιατί την ίδια στιγμή καταργείται και η φωτιά της Εστίας, η ίδια η Εστία, οι κρατήρες του κρασιού, οι υποδοχές και οι φιλοξενίες, που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο δείχνουν την αγάπη του ανθρώπου προς τον άνθρωπο και είναι τα πρώτα δείγματα της κοινωνικής του σχέσης. Για να το πω καλύτερα: καταστρέφεται ολόκληρη η ζωή, εάν βέβαια η ζωή δεν είναι παρά μια αδιάλειπτη πορεία του ανθρώπου, που οδηγεί στην διεκπεραίωση μιας σειράς πράξεων, τις πιο πολλές από τις οποίες τις προκαλούν η ανάγκη της τροφής και οι προσπάθειες για την εξασφάλισή της. Φοβερό είναι επίσης, φίλε μου, και αυτό που θα προκύψει σε βάρος της ίδιας της γεωργίας γιατί, αν αυτή καταστραφεί και λείψει, θα μας αφήσει άσχημη και ακάθαρτη πάλι την Γη, γεμάτη -λόγω της έλλειψης καλλιέργειας- από άκαρπα δέντρα και από ρεύματα νερού που θα τρέχουν πάντα ανεξέλεγκτα. Μαζί της θα καταστραφούν και όλες οι τέχνες και όλα τα ανθρώπινα έργα, για τα οποία αυτή είναι η αρχή και αυτή που τους παρέχει την βάση και το υλικό. Αν λείψει αυτή και αυτά όλα εξαφανίζονται».

  Ανακεφαλαιώνοντας θα λέγαμε πως η μυθοποιός δύναμη είναι αυτή που αρχικά ερμήνευσε τον εσωτερικό και εξωτερικό μας κόσμο. Και παραμένει ζωντανή. Οι μύθοι είναι ζωντανοί. Η πρόκληση να είμαστε αυτάρκεις και αυτόνομοι είναι καθημερινά παρούσα. Αρκεί να θυμηθούμε πως η πλεονεξία απέναντι στην μητέρα φύση είναι καταστροφή της ίδιας μας της ύπαρξης. Αρκεί να θυμηθούμε πως η αυτάρκεια είναι η οδός προς την ευδαιμονία και πως τα μεγάλα παλάτια επιφέρουν δυστυχία και απέραντη πείνα. Η μεγαλομανία είναι ύβρις και η ύβρις, όπως λέει η μυθολογία μας, είναι η Κόρη του κορεσμού. Σαν «χορτάσει» ο άνθρωπος πέφτει σε νωθρότητα και αποζητά συνεχώς και περισσότερη τροφή. Ακόρεστος. Ο Ερυσίχθονας δυστυχώς μας επισκέπτεται συχνά. Σε άλλους παραμένει λίγο, στους περισσότερους μια ολόκληρη ζωή. 

  Όμως θαρρώ πως η αξιοπρέπεια και η αυτονομία μας ξεκινούν και τελειώνουν σε ένα κομμάτι γης. Σε έναν κήπο, είτε του Επίκουρου, είτε της Νίκης. Στον κήπο μας, στην γη μας, στην τροφή μας. Αν χαρίσουμε στον εαυτό μας το βασικότερο υλικό για την ύπαρξή μας, την τροφή, θα έχουμε κάνει το πρώτο βήμα προς την ελευθερία μας, προς την αυτονομία. 

Κλείνοντας τον διάλογό του με τον Σόλωνα ο Κλεόδωρος λέει: «την ψυχή λοιπόν ας την αφήσουμε να χαίρεται κάποιες άλλες ανώτερες ηδονές, για το σώμα όμως είναι αδύνατον να βρούμε άλλη ηδονή πιο δικαιολογημένη από την ηδονή της τροφής και αυτό δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην το ξέρει». 
Όσο για την δική μου προτροπή, αυτή είναι μία: «Πιάστε χώμα. Τώρα».

Το παραπάνω άρθρο γράφτηκε από την Γιώβη Βασιλική. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΝΟΗΜΑ, τεύχος 1ο: http://mythiki-anazitisi.blogspot.gr/2017/10/blog-post_46.html . Αποτέλεσε μέρος εισήγησης για την αυτονομία που παρουσιάστηκε στα Προμήθεια. Ο μύθος του Ερυσίχθονα μεμονωμένα αναλύθηκε από την ίδια, σε δράση για την "Διάσωση του Ναού της Αφροδίτης" :https://www.youtube.com/watch?v=PiqiGzhZy-Q